Kreatywna transformacja pracy – Alvin Toffler, Richard Florida

Optymistyczne nastawienie do przekształceń gospodarczych przejawia Alvin Toffler.

W swojej słynnej książce z 1980 roku futurolog posługuje się metaforą trzech fal, z których każda oznacza inny paradygmat rozwojowy¹⁰⁰. Pierwsza z nich to rozpościerająca się między VIII w. p.n.e. a XVIII w. n.e. rewolucja agrarna, która – w największym uproszczeniu – oznaczała przejście ludzkości od plemiennego zbieractwa i łowiectwa do osiadłego trybu życia koncentrującego się wokół zorganizowanej produkcji rolnej – czyli zainicjowania cywilizacji¹⁰¹.

Druga fala obejmowała tworzenie się formacji przemysłowej i przypadała na okres ostatnich trzystu lat. Prawdopodobnie najważniejszym jej wkładem w historię ludzkości było wykreowanie nowych instytucji społecznych obejmujących: rodzinę nuklearną, szkolnictwo na wzór fabryki, korporacje. Trajektoria ludzkiego życia była linearna, przewidywalna i zawsze

99 Witold Morawski, Praca w globalizującym się świecie. Koncepcje i realia, [w:] Kazimierz W. Frieske (red.), Deregulacja polskiego rynku pracy, IPiSS, Warszawa 2003, s. 244.

100 Alvin Toffler, Trzecia fala, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1986, s. 33-44

101 Tamże, s. 47.

42

kontrolowana przez którąś z kluczowych agend. Ludzie wzrastali w rodzinach, przyswajali się do potrzeb mechanicznej produkcji w szkołach, aby na końcu podjąć pracę w państwowej lub prywatnej korporacji¹⁰². Chociaż A. Toffler chwali zachodzącą wówczas poprawę standardu życia przeciętnego człowieka, to cieniem na przemysłowej fali kładą się niszczenie środowiska naturalnego, umasowienie wojny, eksploatacja regionów biednych¹⁰³.

Tytułowa trzecia fala rozpoczyna się natomiast w miejscu, w którym doświadczone kryzysem naftowym gospodarki przemysłowe nie są w stanie przezwyciężyć masowego bezrobocia i wysokiej inflacji¹⁰⁴. A. Toffler prognozuje, że rodzący się na naszych oczach nowy ład społeczno-gospodarczy będzie odznaczał się nieznanymi wcześniej jakościami: 1) zwrotem ku energii źródeł odnawialnych – słońca, wiatru, pływów wodnych, wodoru, wód termicznych, 2) przemysłem bazującym na informacji i nowych odkryciach naukowych – komputerach, przetwarzaniu danych, podróżach kosmicznych, ekologicznej petrochemii, inżynierii genetycznej; 3) odmasowionymi środkami przekazu – degradacją znaczenia tradycyjnej prasy radia i telewizji przy jednoczesnym upowszechnieniu telewizji kablowej, gier komputerowych, wideokaset, kserokopiarek; 4) wytwarzaniem i obracaniem wielką ilością rozproszonych przekazów informacyjnych; 5) upowszechnieniem się małych komputerów i ich powiązaniem w sieć elektroniczną – dostarczającą platform kontaktu, rozrywki, wymiany informacji, organizacji produkcji, zdalnej kontroli nad rzeczami; 6) zwiększeniem intelektualnego potencjału człowieka przez sztuczną inteligencję; 7) pozyskiwaniem oszałamiającego zasobu danych o funkcjonowaniu społeczeństwa – wszechobecne czujniki, rejestracja przepływów informacji, lokalizacja satelitarna; 8) indywidualizacją wytworów produkcji maszynowej – krótkie serie wytworów pozwalające na personalizację zamówienia¹⁰⁵.

Ta skrótowa i wyrywkowa charakterystyka trzeciej fali winna być uzupełniona sformułowaną przez A. Tofflera prognozą przeobrażeń świata pracy. Myśliciel sygnalizuje zaznajomienie z koncepcjami wieszczącymi wyparowanie stanowisk pracy. Problemem może wszakże stać się sytuacja, w której redukcji zatrudnienia przemysłowego będzie w tym samym czasie towarzyszyć zastępowanie stanowisk biurowych przez nowoczesne technologie.

Opierając się jednak o dostępne dane statystyczne autor stwierdza, iż nie da się wprost wykazać zależności między innowacjami a wielkością zatrudnienia. Właściwe dla lat 70. XX wieku

102 Tamże, s. 59.

103 Tamże, s. 143-144; 146.

104 Tamże, s. 155;

105 Tamże, s. 158; 168; 163-164; 193-202; 215-219; 227.

43

doświadczenia Japonii, Stanów Zjednoczonych, Francji, Szwecji, Włoch i RFN sugerują, że poziom bezrobocia fluktuuje niezależnie od wielkości inwestycji w automatyzację¹⁰⁶.

To, co jest natomiast pewne w przypadku nowego sposobu produkcji, to tendencja ku porzucaniu fabryk, powstawaniu drobnych przedsiębiorstw, wyprowadzaniu produkcji z miast, angażowaniu konsumentów w proces wytwarzania dobra lub usługi. W długiej perspektywie może oznaczać to ponowne zejście pracy do poziomu jednostek domowych, gdzie osoby wyposażone w adekwatne narzędzia komunikacyjne będą mogły zdalnie wykonywać swoje zadania. Taka transformacja – która wszakże obejmowałaby głównie profesje usługowe, biurowe, naukowe – motywowana byłaby wymiernymi korzyściami z tytułu redukcji czasu dojazdu, konsumpcji paliw, zanieczyszczenia środowiska, jak i kosztów wynajmu przestrzeni roboczych. W sposób nieunikniony wygaszanie fazy industrialnej rodzić będzie implikacje w zakresie: życia rodzinnego (odejście od modelu nuklearnej rodziny na rzecz form alternatywnych – np. samotności, bezdzietności, monoparentalności) etyki pracy (zanik lojalności wobec pracodawcy, oczekiwanie elastycznego czasu pracy lub pracy w niepełnym wymiarze godzin, odejście od gloryfikacji ciężkiej pracy fabrycznej), konsumpcji (oczekiwanie natychmiastowości obsługi, całodobowej pracy sklepów) struktury organizacyjnej przedsiębiorstw (odejście od pionowej sztywnej hierarchii na rzecz przekroju spłaszczonego i zespołów zadaniowych)¹⁰⁷.

A. Toffler z optymizmem odnosi się do perspektywy rozprzestrzenienia się nowego paradygmatu społeczno-gospodarczego. Upatruje w nim panaceum na bolączki rzeczywistości przemysłowej, do których zalicza: bezrobocie, monotonię pracy, nadmierną specjalizację, bezwzględne traktowanie jednostek, niskie wynagrodzenia. Ponadto autor niejednokrotnie w swojej książce zaznacza, że nowe relacje pracy byłyby elementem „humanizowania postępu technicznego” a zautomatyzowane wytwarzanie mogłoby stać się podstawą dla upodmiotowienia szerokich mas ludzi (w tym: niezdolnych do dojazdów i pracy w pełnym wymiarze godzin, niewyedukowanych). Samo natomiast skupienie pracowników wokół gospodarstw domowych jawi się w referowanej koncepcji jako przyczynek do odbudowy wspólnot sąsiedzkich oraz pogłębiania emocjonalnych związków ze swoim otoczeniem.

Główne zmartwienie zawarte w Tofflerowskiej wizji dotyczy czekającej ludzkość niechybnej eskalacji napięć między rzecznikami porządku industrialnego a postindustrialnego¹⁰⁸.

106 Tamże, s. 237-239.

107 Tamże, s. 240-255; 262-267; 281-284; 286-288; 306-308; 327.

108 Tamże, s. 187; 212-213; 256-257; 501-506.

44

Richard Florida w Narodzinach klasy kreatywnej (2002) zarysowuje wizję nowoczesnego, opartego na ludzkiej kreatywności systemu społeczno-rynkowego. Wprawdzie sama koncepcja w głównej mierze odnosiła się do rzeczywistości Stanów Zjednoczonych, to szybko zawartym w niej wnioskom zaczęto przypisywać uniwersalne znaczenie – zwłaszcza wobec krajów najwyżej rozwiniętych.

Podobniej jak u A. Tofflera, zaproponowana przez R. Floridę interpretacja poprzemysłowej fazy rozwoju społecznego oparta została na optymistycznych założeniach.

Według ekonomisty, w przeciwieństwie do poprzednich faz rozwojowych, kiedy systemy społeczno-gospodarcze opierały się na wykorzystywaniu surowców naturalnych i pracy fizycznej, obecnie najważniejszym czynnikiem sprawczym jest ludzka inteligencja¹⁰⁹.

Transformacja w wymiarze sposobów produkcji pociągnęła za sobą przekształcenia amerykańskiej struktury społeczno-zawodowej. Według autora jesteśmy obecnie światkami pojawienia się nowej, licznej klasy społecznej składającej się z pracowników posługujących się inteligencją i kreatywnością: naukowców, inżynierów, architektów, projektantów, pisarzy, artystów i muzyków. Opierając się na statystykach R. Florida określa, że u schyłku XX wieku (w czasie opracowywania książki) do klasy kreatywnej w USA należało blisko 40 mln populacji, co stanowiło około 30% ogółu zatrudnionych. Co więcej, w ciągu ostatniego stulecia udział tej kategorii zawodowej uległ znacznemu zwiększeniu – w 1900 wynosił 10%, w 1950 r.

już 20%. Wraz z rozrastaniem się klasy kreatywnej zmieniał się odsetek Amerykanów przynależnych do pozostałych kategorii. Powiększeniu uległ udział klasy usługowej – z 17%

w roku 1900 do 43% w roku 1999. Ta największa co do liczebności kategoria obejmuje osoby zatrudnione w słabo płatnych zawodach o względnie niskim poziomie autonomii: opiece zdrowotnej, gastronomii, pracy biurowej i urzędniczej. Równocześnie istotnemu skurczeniu uległa reprezentacja klasy robotniczej. Odsetek osób pracujących w produkcji, transporcie, pracach remontowo-budowlanych skurczył się z 40% w 1920 r. do 25% u schyłku XX wieku (1999). Ostatecznie, w ciągu ostatniego stulecia drastycznie zmniejszyła się liczebność klasy rolniczej – z 37% w 1900 roku do 2% w roku 1999¹¹⁰.

R. Florida przypisuje nowemu systemowi klasowemu duże możliwości mobilności społecznej. Obserwowany wzrost kreatywności pozwala aby osoby przynależne do klasy robotniczej lub usługowej doświadczyły ruchliwości i dołączyły do kreatywnej elity.

Co więcej, mechanizm kooptacji do tej kategorii związany jest z daleko idącą symbiozą między

109 Richard Florida, Narodziny klasy kreatywnej oraz jej wpływ na przeobrażenia w charakterze pracy, wypoczynku, społeczeństwa i życia codziennego, Narodowe Centrum Kultury, Warszawa 2010, s. 9.

110 Tamże, s. 21; 86-90.

45

klasą usługową a klasą kreatywną. Jak bowiem stwierdza przytaczany autor „klasa usługowa powstała z potrzeby ekonomicznej wynikłej ze sposobu funkcjonowania gospodarki kreatywnej”, gdzie członkowie kreatywnej elity „potrzebują coraz większej armii pracowników usługowych, którzy zajęliby się nimi i ich codziennymi obowiązkami domowymi”.

Pomimo spełniania podrzędnych względem kreatywnej elity funkcji, niektórzy członkowie klasy usługowej przynależą do niej jedynie chwilowo¹¹¹.

Osoby z klasy kreatywnej, choć pozbawione są świadomości swojej odrębności, to odznaczają się specyficznym etosem, konstruowanym wokół wartości: 1) indywidualizmu – nonkonformizmu wobec norm organizacyjnych; 2) merytokracji – wysokiego cenienia zasług, ciężkiej pracy i stymulacji; 3) różnorodności i 4) otwartości – które łącznie można rozumieć jako opierane się wszelkim rodzajom klasyfikowania. Klasa kreatywna wyróżnia się elastycznym i skupionym na doznaniach stylem życia. Jej reprezentanci nie posiadają sztywnych godzin pracy, swobodnie mogą wybierać miejsce, w którym pracują, sposób w jaki się ubierają oraz formę swojego zatrudnienia¹¹².

Skoro klasa kreatywna przedkłada swoją autonomię nad stabilność i pewność zatrudnienia, to stan taki znajduje odzwierciedlenie w sposobie funkcjonowania rynku pracy:

1) działa on na zasadzie horyzontalnej – czyli w dobie „spłaszczonych” organizacyjnie firm pracownicy preferują przemieszczanie się w obrębie podobnych stanowisk nad wspinanie się po szczeblach kariery; 2) z kontraktami pracy nie wiąże się żadna szersza umowa społeczna

„na mocy której ludzie sprzedają swoje życie zawodowe za pieniądze, bezpieczeństwo zatrudnienia oraz poczucie tożsamości”; 3) pomimo zwiększenia się liczby bezrobotnych w Stanach Zjednoczonych, ludzie nie przejawiają tendencji do buntowania się, uznając ten stan za naturalny¹¹³.

Pomimo zafascynowania kształtem przemian społecznych, badacz wyraża opinię, iż obserwowana transformacja ma charakter niedokończony. Głównym problemem jest niewykorzystanie kreatywnego potencjału wielu osób pracujących w zawodach usługowych i robotniczych. Inną dysfunkcją współczesnego systemu społecznego w USA są rosnące nierówności społeczne o podłożu ekonomicznym. Ostatnim z ważniejszych problemów jest pewna niedojrzałość klasy kreatywnej, która ze względu na swój indywidualizm nie tworzy

111 Tamże, s. 85-86.

112 Tamże, s. 90-93.

113 Tamże, s. 34-37; 123; 143; 125.

46

zintegrowanej i samoświadomej całości. Tymczasem to od sprawności reprezentantów tej klasy zależy czy uda się przezwyciężyć podziały klasowe i zapewnić spójność społeczną¹¹⁴.