86,7 Czechy 79 Słowacja 93,4
4. Problematyka i metodologia postępowania badawczego
4.3. Operacjonalizacja procesu badawczego
4.3.1. Zmienne i wskaźniki
Najważniejszymi instrumentami konkretyzacji postępowania badawczego są zmienne i wskaźniki. Przywołując zagadnienie zmiennych zastanawiamy się nad takimi zjawiskami, które podlegają procesom przeobrażania pod wpływem oddziaływania na nie różnych czynników, i które tym samym przyjmować mogą dwie lub więcej wartości39. Najprostsze sposoby definiowania wskaźników wspominają zazwyczaj, iż pod tym pojęciem
38 Etapy procesu operacjonalizacji opracowane zostały na podstawie: Leszek A. Gruszczyński, Elementy metod i technik badań socjologicznych…, dz. cyt., s. 22.
39 Janusz Sztumski, Wstęp do metod i technik badań społecznych…, dz. cyt., s. 58-61.
188
mogą kryć się pewne własności, procesy lub zdarzenia, które pozwalają na obserwację jakiegoś interesującego nas zjawiska, które nie poddaje się bezpośredniemu wglądowi40.
Dla potrzeb opisywanego badania ograniczono się do podstawowego i zarazem najpowszechniejszego w praktyce badawczej podziału na zmienne niezależne i zależne, który zasadza się na pełnionej przez nie funkcji w procesie wyjaśniania obserwowanych zjawisk. Biorąc pod uwagę kierunek tego oddziaływania, mówimy o zmiennych niezależnych (są to czynniki, które powodują określone zmiany w innych czynnikach – przypisujemy im moc sprawczą) i zmiennych zależnych (są to czynniki, które ulegają widocznym zmianom w wyniku oddziaływania zmiennych niezależnych). Alternatywnie nazywane bywają one zmiennymi wyjaśnianymi i wyjaśniającymi41.
Dla celów części empirycznej wyróżniłem zatem układ zmiennych niezależnych i odpowiadających im wskaźników (Tab. 4.3. – Tab. 4.5.)42. Ponieważ już na tym etapie planowałem w późniejszym pozyskiwaniu danych empirycznych zastosować narzędzia kwestionariuszowe, przyjąłem że wskaźnikiem zmiennych będzie wyrażona w odpowiedzi na pytanie deklaracja respondenta. Na uwadze bowiem mieć należy, iż wypowiedzi ludzkie należą do jednej z najczęściej stosowanych kategorii wskaźników w badaniach społecznych. Wedle tego ujęcia uzyskane „odpowiedzi na pytania traktowane są jako wskaźniki kryjących się za nimi zjawisk”43.
Wszystkie zmienne wyjaśniające i ich manifestacje sklasyfikowane zostały w ramach trzech kategorii korespondujących z zakresem problemowym rozprawy. Były to zatem kolejno:
1) zmi enne społ eczno -dem og rafi czne; 2) zmienne kapit ału społ ecznego ; 3) zmi enne kapit ału kulturowego . Do pierwszej grupy zaliczone zostały własności wyznaczające pewien „standardowy” zestaw cech znajdujących odzwierciedlenie w większości projektów empirycznych. Wiek, płeć, czy pochodzenie terytorialne wyznaczają swoisty kanon opisu badanej zbiorowości, niepodyktowany wprost tematem badawczym. Ze względu jednak na międzynarodowy charakter porównawczy projektu, zmienne społeczno-demograficzne rozbudowano o parametry stosunku do praktyk religijnych, oceny sytuacji materialnej rodziny oraz dyscypliny studiów.
40 Leszek A. Gruszczyński, Elementy metod i technik badań socjologicznych…, dz. cyt., s. 27.
41 Janusz Sztumski, Wstęp do metod i technik badań społecznych…, dz. cyt., s. 62.
42 W przypadku sposobu prezentacji zmiennych i wskaźników oparto się głównie na przykładowym zestawieniu tabelarycznym, jakie zostało zaprezentowane w podręczniku Janusza Sztumskiego – Tamże, s. 62
43 Leszek A. Gruszczyński, Kwestionariusze w socjologii. Budowa narzędzi do badań surveyowych, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1999, s. 21.
189
Pozostałe dwa zestawy zmiennych stanowiły przełożenie opracowanego wcześniej modelu kapitału społeczno-kulturowego (rozdział 2, s. 131-132) na konkretne rozwiązania operacyjne. Istotną funkcję wyjaśniającą przyznano zatem zmiennym z zakresu kapitału kulturowego. Rozumiany jest on w projekcie jako przyporządkowane jednostkom ucieleśnione, zinstytucjonalizowane i uprzedmiotowione zasoby kulturowe (wykształcenie, umiejętności, konsumpcja treści kulturowych, konkretne przedmioty, dyplomy, certyfikaty). Dlatego też znaczną wartość wyjaśniającą w kontekście tytułowego problemu przypisałem takim własnościom jak wykształcenie rodziców, zawód rodziców, kompetencje językowe rodziców, liczebność domowego księgozbioru z uwzględnieniem typu zgromadzonych pozycji, wzorce spędzania czasu wolnego z uwzględnieniem konsumowanych treści, wzorce podnoszenia kompetencji.
Równocześnie wyróżniłem szereg zmiennych z zakresu kapitału społecznego.
Zgodnie z przyjętym modelem pod pojęciem tym kryją się przede wszystkim sieci powiązań między osadzonymi w strukturze społecznej jednostkami. Stają się one podstawą dla przepływu informacji o zasobach kulturowych, kształtowania się norm i wartości, obrazowania schematów relacji wzajemności. W przypadku kapitału społecznego można mówić o dwojakiego rodzaju powiązaniach: 1) silnego typu – w obrębie względnie zamkniętych i homogenicznych podgrup;
2) słabego typu – pomiędzy oddalonymi od siebie i zróżnicowanymi zbiorowościami.
Najważniejsze jest to, iż z perspektywy konkretnych osób, powiązania umożliwiają docieranie do zasobów kulturowych będących w posiadaniu innych członków społeczeństwa, przekazywanie informacji o własnych zasobach, ułatwianie współpracy poprzez zwiększanie zaufania i wypracowywanie zasad publicznej kooperacji. Z tego względu, w warstwie zmiennych zawarte zostały podpunkty dotyczące rozległości i charakteru sieci relacji, zaufania wobec ludzi i instytucji, obywatelskiego zaangażowania w sferę publiczną44.
44 Pomysły części zmiennych i wskaźników z kategorii kapitału kulturowego zostały zainspirowane pozycjami bibliograficznymi: Adam Bartoszek, Kapitał społeczno-kulturowy młodej inteligencji wobec wymogów rynku…, dz. cyt., s. 68-74; Maciej Gdula, Przemysław Sadura, Style życia jako rywalizujące uniwersalności, [w:] Maciej Gdula, Przemysław Sadura (red.), Style życia i porządek klasowy w Polsce, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2012, s. 34-35.
190
Tab. 4.3. Zmienne niezależne i wskaźniki (Cz. I)
Lp. Kategoria
Płeć Wyrażona przez badanych deklaracja odnośnie ich płci 2. Wiek Deklarowana przez badanych liczba ukończonych lat życia
3. Pochodzenie
- moja rodzina nie jest zamożna – pod względem dochodów na jednego domownika sytuuje się powyżej średniej krajowej;
- Moja rodzina jest średniozamożna – pod względem dochodów na jednego domownika sytuuje się w średniej krajowej;
- Moja rodzina jest zamożna – pod względem dochodów na jednego domownika sytuuje się poniżej średniej krajowej;
6. Główne źródła
utrzymania
Podane w deklaracji główne źródła utrzymania badanych:
- stypendium studenckie;
- zamieszkiwanie wraz z rodzicami w miejscu studiów lub pobliżu;
- na stałe zamieszkiwanie z rodzicami. W miejscu studiów zamieszkiwanie w akademiku;
- na stałe zamieszkiwanie z rodzicami. W miejscu studiów zamieszkiwanie w wynajmowanym pokoju/mieszkaniu;
- mieszkanie i życie z partnerem/ współmałżonkiem;
- mieszkanie i życie samemu.
Zadeklarowana przez badanych liczba osób, z którymi utrzymują regularny kontakt w celach towarzyskich i osobistych:
- z kręgu rodzinnego;
- z kręgu niespokrewnionych osób (sąsiadów, kolegów, itp.).
10. Zaufanie
191
Tab. 4.4. Zmienne niezależne i wskaźniki (Cz. II)
Lp. Kategoria
Udzielona przez badanych deklaracja odnośnie tego, czy w ciągu ostatniego roku swój wolny czas poświęcali na działalność w sferze publicznej w postaci:
- bierne uczestnictwo w publicznym zebraniu/spotkaniu/dyskusji;
- Uczestniczenie w internetowej akcji charytatywnej lub protestacyjnej;
- czynne uczestnictwo (co najmniej zabranie głosu) w publicznym zebraniu/spotkaniu/ dyskusji;
- wysłanie listu (interpelacji) do przedstawiciela władz publicznych - złożenie podpisu pod petycją;
- uczestnictwo w proteście lub demonstracji;
- uczestnictwo w działaniach stowarzyszenia lub organizacji.
12.
III. Kapitał kulturowy
Wykształcenie rodziców
Zadeklarowany przez badanych poziom wykształcenia ich matek oraz ojców:
Zadeklarowany przez badanych poziom kompetencji matki i ojca w zakresie posługiwania się językami obcymi:
- nie posługuje się biegle żadnym językiem obcym;
- zna biegle jeden język obcy;
- zna biegle więcej niż jeden język obcy.
14. Charakter zawodu
Wyrażona deklaracja odnośnie zdolności posługiwania się przez badanych językami obcymi:
Wyrażona deklaracja odnośnie obecności w domu rodzinnym:
- księgozbioru zawierającego przynajmniej 1000 książek;
- zbioru literatury pięknej;
- zbioru książek naukowych (niezwiązanych ze swoimi studiami);
- prasy o tematyce politycznej, ekonomicznej lub kulturalnej.
17. Wzorce spędzania
wolnego czasu
Udzielona przez badanych deklaracja odnośnie tego czy ich rodzice lubią:
192
Tab. 4.5. Zmienne niezależne i wskaźniki (Cz. III)
Lp. Kategoria
Udzielona przez badanych deklaracja odnośnie tego, czy:
- w ich środowisku rodzinnym występuje nacisk na przygotowanie do aktywizacji zawodowej – odbywanie praktyk, szkoleń, stażów;
Zadeklarowany przez badanych sposób przystosowania się do sytuacji na rynku pracy:
W odwołaniu do wskaźnikowej koncepcji budowy kwestionariuszy opracowałem również tabelę parametrów, które miały być wyjaśniane w toku prowadzonego badania (Tab. 4.6.). Sposób sformułowania czterech kluczowych zmiennych zależnych cechował się wysokim stopniem koherentności z podstawowymi zapytaniami badawczymi. Założono przeto, iż cały zreferowany powyżej katalog własności niezależnych odgrywać może determinującą rolę w wyznaczaniu: 1) sposobów definiowania pracy; 2) charakteru aktywności zarobkowej;
3) doświadczenia prekaryzacji pracy; 4) wizji własnej kariery.
Jednoznacznie jakościowo zdefiniowane wskaźniki zmiennych zależnych przybrały postać wyartykułowanych przez badanych deklaracji, opinii i ocen w reakcji na określony temat45. Przyjąłem zatem, że wskaźnikiem sposobu definiowania pracy mogą być stwierdzenia odnośnie: pojęciowych skojarzeń z tym terminem, częstotliwości myślenia o aktywizacji zarobkowej, diagnozowanej kondycji rynku zatrudnienia, cech „dobrej” i „złej” pracy, przesłanek sukcesu zawodowego. Do grona najważniejszych wskaźników zobiektywizowanego charakteru aktywności zarobkowej zaliczyłem natomiast m.in. obecne w narzędziach badawczych deklaracje co do: pozostawania w relacji pracy, długości ostatniego bądź aktualnego zatrudnienia, tygodniowego wymiaru pracy, wysokości uzyskiwanych zarobków, rodzaju umowy o wykonywaniu pracy, sposobu rekrutacji do pracy.
45 Janusz Sztumski, Wstęp do metod i technik badań społecznych…, dz. cyt., s. 63.
193
Wyrażone przez badanych deklaracje, opinie i oceny odnośnie:
- skojarzeń, które przywołuje u nich pojęcie pracy;
- określania swojego miejsca przez badanych w porządku rynku pracy;
- kondycji rynku zatrudnienia i własnego w nim miejsca;
- cech, które odróżniają „dobrą” pracę od „złej” pracy;
- przesłanek, które decydują o tym, że ktoś uzyskuje sukces na rynku zatrudnienia;
2.
Charakter aktywności zarobkowej
Wyrażone przez badanych deklaracje odnośnie:
- podejmowania (bądź niepodejmowania) w ciągu ostatnich lat aktywności zarobkowej przez okres minimum miesiąca;
- aktualnego pozostawania (bądź niepozostawania) w relacji zatrudnienia;
- długości wykonywania aktualnej/ostatniej pracy;
- sposobu znalezienia aktualnej/ostatniej pracy;
- tygodniowego godzinowego wymiaru swojej aktualnej/ostatniej pracy;
- przeciętnego czasu potrzebnego na dotarcie do pracy;
- wysokości otrzymywanych zarobków;
- typu umowy, na podstawie której wykonywana jest/była praca;
- rodzaju wykonywanych zadań w pracy;
- przesłanek podjęcia pracy;
3. Prekaryzacja pracy
Wyrażone przez badanych deklaracje, opinie i oceny odnośnie:
- zgodności aktualnej/ostatniej pracy z kierunkiem odbywanych studiów;
- stopnia w jakim aktualna/ostatnia praca utrudnia/utrudniała wypełnianie studenckich aktywności;
- dostrzeganych korzyści z tytułu wykonywania aktualnej/ostatniej pracy;
- stwierdzeń, za pomocą których można scharakteryzować swoją aktualną/ostatnią pracę - ogólnej oceny swojej aktualnej/ostatniej pracy;
- doświadczenia awansu w swojej pracy;
- stabilności zarobków i ich wystarczalności do samodzielnego utrzymania się;
- możliwości poszerzenia swoich kompetencji w ramach swojej pracy;
- doświadczania sytuacji pracy w warunkach zagrażających bezpieczeństwu bądź prowadzących do pogarszania się swojego zdrowia;
- minimalnych warunków zatrudnienia, które można zaakceptować w celu znalezienia pracy;
- podejmowanych działaniach w celu przystosowania się do realiów rynku zatrudnienia;
4. Wizja kariery
Wyrażone przez badanych deklaracje, opinie i oceny odnośnie:
- najwyżej waloryzowanych przez nich cech pracy;
- własnej wizji kariery zarobkowej;
- preferowanego typu zatrudnienia;
- stosunku do aktualnej/ostatniej pracy w kontekście kształtowania swojej kariery;
- stosunku do odbywanych studiów w kontekście ich rynkowej przydatności;
Drugi zbiór zmiennych zależnych oraz przypadających im wskaźników dotyczył zobiektywizowanych informacji o charakterze zarobkowej aktywności młodzieży akademickiej. W ramach niniejszego obszaru badawczego rozpatrywano te deklaracje respondentów, które dotyczyły: pozostawania w relacji zatrudnienia, długości tego zatrudnienia, tygodniowego wymiaru pracy, wysokości płacy, czasu potrzebnego na dotarcie do pracy, rodzaju umowy o świadczeniu pracy.
Uzyskane od badanych studentów opinie, oceny i deklaracje odnośnie identyfikowanych wartości aktualnej pracy, dostrzeganych korzyści wynikających z jej
194
wykonywania, poczucia doświadczania awansu zawodowego, wystarczalności zarobków do samodzielnego utrzymania się, możliwości poszerzania kompetencji w ramach swojej pracy, czy też dostrzeganych uchybień warunków zatrudnienia wyznaczały natomiast obszerną grupę wskaźników zmiennej ujętej tytułem prekaryzacji pracy. Własnościami określającymi przyjmowaną przez badanych wizję kariery zawodowej były m.in. deklaracje odnośnie:
pomysłu na swoją karierę zawodową, preferowanego typu zatrudnienia, opinii o aktualnie (bądź ostatnio) wykonywanej pracy w kontekście kształtowania własnej ścieżki zawodowej.