Jak zatem winniśmy definiować pracę na kanwie spojrzeń socjologicznych? Oczywiście w miejscu tym wspomnieć możemy uznane w polskiej nauce społecznej i cytowane już na początku rozdziału słowa J. Szczepańskiego, który zwracał uwagę na to że tytułowy termin to celowa, społecznie doniosła, prowadząca do zaspokojenia potrzeb czynność, która jednocześnie determinuje miejsce w porządku społecznym36. Badacz zwracał także uwagę na to, że: 1) podejmowanie pracy w każdym przypadku – nawet skrajnie indywidualnym – oddziałuje także na innych; 2) zaspokajane przez pracę potrzeby – biologiczne, ekonomiczne, kulturalne – wynikają z kultury i struktury grup przynależności jednostek; 3) sposoby urzeczywistniania celów pracy są wyznaczane przez strukturę i kulturę grup, do których należy jednostka; 4) większość realizowanych przez jednostki prac wymaga współpracy większej liczby osób – są one zazwyczaj rozproszone w czasie i przestrzeni, przez co wykształca się planowanie współpracy37.
Inna uznana w polskiej socjologii próba zdefiniowania pracy ukuta została przez Tadeusza Kotarbińskiego. Zgodnie ze słowami autora „praca to wszelki splot czynów (w poszczególnym przypadku – pasmo czynów) mający charakter pokonywania trudności dla uczynienia zadość czyimś potrzebom istotnym”38. Podobnie do poprzedniego spojrzenia, mamy tutaj do czynienia z naciskiem na aspekt czynnościowy, którego przesłanką jest zaspokajanie istotnych potrzeb. Jak jednak dodaje T. Kotarbiński, możemy nazywać daną czynność pracą, kiedy u jej podstaw leży sytuacja przymusu (np. zaspokojenie głodu) bądź też
„zadośćuczynienie potrzebie istotnej” (np. opieka nad chorymi przez lekarza)39.
Jak słusznie zauważa w swoich rozważaniach cytowany autor, trudno jest mówić o jednym, zewnętrznie danym rozumieniu terminu pracy. Podlega ono daleko idącej
33 Urszula Kalina-Prasznic (red.), Encyklopedia Prawa, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 2007, s. 601-607.
34 Charles W. Smithson, Labour. A factor of production, [w:] Douglas Greenwald (red.), Encyclopedia of Economics, MCGraw-Hill Book Company, 1982, s. 585-587.
35 Jerzy Gocko, Praca, [w:] Bogdan Szlachta (red.), Słownik społeczny, Wydawnictwo WAM, Kraków 2004, s. 942-943.
36 Jan Szczepański, Uwagi o przedmiocie i zagadnieniach socjologii pracy…, dz. cyt., s. 171.
37 Tamże, s. 171-172.
38 Tadeusz Kotarbiński, Traktat o dobrej robocie, Wydawnictwo Ossolineum, Warszawa 1969, s. 88.
39 Tamże, s. 89.
25
subiektywizacji, w zależności od tego kto się o niej wypowiada i w jakim kontekście40. W tym miejscu celna byłaby także uwaga J. Sztumskiego, podług której praca człowieka jest na tyle obszernym zagadnieniem, że przedłożenie definicji „uwzględniającej wszystkie możliwe aspekty tego pojęcia, jest trudne, jeżeli w ogóle możliwe”41.
Dlatego też rekonstruując socjologiczne sposoby opisu zagadnienia pracy przywołać można także inne spojrzenia, które zamiast formułowania ogólnych uściśleń, próbują raczej przybliżyć niniejsze zagadnienie w sposób typologiczny. Propozycję takiego sposobu rozprawiania o pracy wysuwa John W. Budd42. Kiedy skrzyżujemy dwie dychotomiczne zmienne: miejsca aktywności (w domu/gospodarstwie; poza domem/gospodarstwem) oraz sposobu wynagrodzenia (płatnego; niepłatnego), uzyskamy czteroskładnikowe zestawienie możliwych odmian pracy (Tab. 1.1). Źródło: tłumaczenie własne na podstawie – John W. Budd, The Thought of Work…, dz. cyt., s. 3.
Zgodnie z prezentowanym tu spojrzeniem, znamiona tytułowej czynności przyjmować może zarówno etatowa praca zarobkowa, kontraktowa praca domowa, jak i wolontariat bądź niewolnictwo. Nie ulega wątpliwości, że wyszczególnione formy różnią się między sobą pod względem ich potencjalnej jakości – a więc zdolności zaspokajania potrzeb jednostkowych i grupowych, wyznaczania miejsca w strukturze społecznej, budowania więzi społecznych, urzeczywistniania wartości egzystencjalnych.
Występowanie szeregu prac za wynagrodzenie pieniężne w realiach kapitalistycznych implikuje funkcjonowanie rynku pracy , czyli instytucji życia społecznego w obrębie której działające podmioty spotykają się jako nabywcy bądź sprzedawcy siły roboczej. Zaznacza się, że objęcie pracy ekonomicznymi mechanizmami popytu i podaży pozwala na bardziej efektywne organizowanie czynności produkcyjnych i usługowych, jak i optymalne spożytkowanie potencjału pracowników. Wyraźnie zaznaczyć należy, iż z opisywaną instytucją
40 Tamże, s. 90.
41 Janusz Sztumski, Socjologia pracy…, dz. cyt., s. 25.
42 John W. Budd, The Thought of Work…, dz. cyt., s. 3, 14.
26
łączy się wiele problemów. Idealnotypowe definicje rynku pracy, które zakładającą doskonały przepływ informacji, nieograniczoną elastyczność płac i wysoką mobilność siły roboczej, są jedynie konstruktami myślowymi. W realnych warunkach rynki podatne są na zjawiska nierównowagi podaży i popytu, ograniczonego przepływu wiedzy, segmentacji oferowanych posad na centralne (lepiej płatne, pozwalające na awans i doskonalenie, stabilniejsze) i peryferyjne (gorzej płatne, pozbawione ścieżek awansu, krótkoterminowe)43. Ostatecznie, nie do pominięcia są argumenty wskazujące, że objęcie pracy ludzkiej relacjami towarowymi stoi w sprzeczności z filozoficznymi koncepcjami człowieka jako istoty obdarzonej godnością – a więc niebędącą środkiem wykorzystywanym dla celów kogoś innego44.
Zagadnienie pracy zgłębiane jest w obrębie socjologii struktur społecznych, socjologii zmiany społecznej i rozwoju, socjologii gospodarczej, socjologii organizacji i zarządzania, socjologii moralności – aby wymienić tylko kilka najbardziej zainteresowanych przedmiotowym zagadnieniem subdyscyplin. Badacze struktur społecznych łączą pracę z problematyką stratyfikacji, klasowości i ruchliwości społecznej, przyznając specjalnie tworzonym klasyfikacjom zawodów status ważnego narzędzia pomiarowego45. Na kanwie socjologii rozwoju tworzone są natomiast historyczne typologie formacji społecznych. Pośród ważniejszych czynników ich wyodrębniania leżą m.in. zagadnienia dominującego sposobu produkcji, stosunków własnościowych oraz hierarchii społecznych46. Kwestia pracy podejmowana jest przez socjologię gospodarki w kontekstach problemów rynku zatrudnienia, podziału klasowego, głównych aktorów ekonomicznych, przedsiębiorstwa jako systemu społecznego, czy też teorii zarządzania w firmie47. Socjolodzy moralności posługują się natomiast kategoriami etosu, etyki i moralności pracy, które w uproszczeniu definiować można jako „całokształt faktycznie funkcjonujących wartości i norm oraz wzorów zachowań w jakiejś grupie społecznej, czy w całym społeczeństwie, odnoszących się do ludzkiej pracy”48.
43 Monika Budnik, Socjologia pracy w zarysie, Wydawnictwo Difin SA, Warszawa 2019, s. 116-118.
44 Janusz Sztumski, Godność człowieka na tzw. rynku pracy, [w:] Danuta Walczak-Duraj (red.), Etyka a moralność. Aksjonormatywny kontekst współczesnej pracy i wybranych zawodów, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2010, s. 16-17.
45 Henryk Domański, Struktura społeczna, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2004, s. 35-61; 102-120.
46 Jan Turowski, Socjologia. Wielkie struktury społeczne, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1994, s. 88-94.
47 Juliusz Gardawski, Leszek Gilejko, Jacenty Siewierski, Rafał Towalski, Socjologia gospodarki, Difin, Warszawa 2008.
48 Janusz Mariański, Etos pracy bezrobotnych (raport z badań empirycznych), Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1994, s. 68-69, [cyt. za:] Juliusz Gardawski, Etos robotników, [w:] Janusz Mariański (red.), Leksykon socjologii moralności. Podstawy – teorie – badania – perspektywy, Zakład Wydawniczy NOMOS, Warszawa 2015, s. 170.
27
Różnorodne wątki rozprawiania o pracy jako specyficznej dla człowieka czynności znajdują swoje połączenie i pełne odzwierciedlenie w problemowym spektrum osobnej socjologicznej subdyscypliny. J. Szczepański przedstawia s ocjologi ę pracy jako „dział socjologii zajmujący się pracą jako procesem społecznym – wpływem warunków społecznych na motywy, przebieg, intensywność i wyniki pracy – oraz badaniem skutków, jakie praca wywołuje w strukturze, działaniach i rozwoju szerszych i węższych zbiorowości ludzkich”49. Lista rekonstruowanych przez cytowanego socjologa płaszczyzn problemowych subdyscypliny obejmuje osiem punktów: 1) definicję pracy; 2) zgłębianie skutków podziału pracy i rozwoju narzędzi; 3) badanie zjawisk i procesów zachodzących w zakładzie pracy; 4) obserwowanie relacji między funkcjonowaniem społecznego systemu fabryki a morale załogi; 5) analizowanie zjawisk i procesów dezorganizacji zakładu pracy; 6) zainteresowanie relacjami między załogą a kierownictwem zakładu; 7) rozpatrywanie zinstytucjonalizowanych form kierowania pracą;
8) badanie wpływu wykonywania pracy na tworzenie się typów osobowości50.
O wysokiej adekwatności powyższej listy może świadczyć to, że zawarte w niej podpunkty znajdują swoje odzwierciedlenie w podręcznikach socjologii pracy wydawanych jeszcze pod koniec XX stulecia. Już wstępne zapoznanie z uznaną w środowisku akademickim książką Henryka Januszka i Jana Sikory sugeruje, że zakres problemowy socjologii pracy nie uległ znaczącej zmianie od czasu, kiedy J. Szczepański sporządzał skrótowe zestawienie jej zakresu. W ramach rozpatrywanego podręcznika odnajdziemy fragmenty traktujące zarówno o rozumieniu pracy i jej zakresie znaczeniowym, jej przekształceniach, systemie społecznym zakładu pracy, kulturze organizacyjnej, kierowaniu, jak i także kwestiach postaw pracowników wobec pracy, konfliktów w ramach relacji pracy oraz zadowolenia z tytułu jej wykonywania51. Pomimo zasadniczej trwałości podstawowych obszarów zainteresowania socjologii pracy, dyscyplina ta musi mierzyć się z potrzebą wyjaśniania nowych problemów. Zwraca na to uwagę Kazimierz Krzysztofek, który w kontekście obserwowanego w ostatnich dekadach gospodarczego zwrotu w kierunku technologii komputerowych, stwierdza że „stoimy w obliczu zmiany świadomości tego, czym jest praca” a w niedalekiej przyszłości „ludzie będą zatrudniani (…) w sposób, który nam trudno jest sobie wyobrazić”52. Uwzględniwszy
49 Jan Szczepański, Uwagi o przedmiocie i zagadnieniach socjologii pracy…, dz. cyt., s. 169.
50 Tamże, s. 183.
51 Zob.: Henryk Januszek, Jan Sikora, Socjologia Pracy…, dz. cyt.
52 Kazimierz Krzysztofek, Technologie cyfrowe w dyskursach o przyszłości pracy, „Studia Socjologiczne”
4/2015 (219), s. 8.
28
powyższe uwagi należy założyć, że wobec „braku nowego języka” socjologii „coraz trudniej będzie opisać dzisiejszą pracę”53.