Metody, techniki, źródła – założenia triangulacji badawczej

W celu zweryfikowania postawionych na początku procesu badawczego hipotez oraz przeanalizowania relacji między zmiennymi posłużyłem się źródł ami wywoł anymi , które stanowiły dane pozyskane w efekcie realizowanych różnymi metodami dociekań badawczych.

Dodatkowo, aby określić sytuację objętej badaniem kategorii i przedstawić ją w kontekście miejsc realizacji projektu, odwołałem się także do korpusu materiałów zastanych. Zewnętrzne źródła nie brały jednak udziału w procesie odpowiadania na zapytania badawcze, pomagając jedynie w zarysowaniu niezbędnego tła problemowego (rozdział 3).

Ponieważ proces badawczy jest świadomą, celową i zamierzoną czynnością poznającego przedmiotu, kluczowy etap projektowania mojego przedsięwzięcia empirycznego polegał na wyborze takich standaryzowanych reguł postępowania, które umożliwią osiągnięcie zakładanych celów poznawczych. Za Leszkiem A. Gruszczyńskim w moim badaniu przyjąłem definicyjną rozłączność pojęć metody i techniki badawczej⁴⁶, gdzie za pierwszym terminem kryje się „system założeń i reguł pozwalających na takie uporządkowanie praktycznej lub teoretycznej działalności, aby można było osiągnąć cel, do jakiego się świadomie zmierza”⁴⁷, a drugie pojęcie ujmowane jest czynnościowo jako „sposób pozyskiwania, gromadzenia materiału empirycznego, którym kierują dokładnie opracowane wytyczne, dyrektywy”⁴⁸. W takim ujęciu technika badawcza rozumiana jest jako podporządkowana metodzie instrukcja postępowania, wykazująca jakie czynności i środki powinny być podjęte aby pozyskać potrzebne dane⁴⁹.

Mając na uwadze szeroki zakres problemowy podejmowanego przedsięwzięcia, jak i uwzględniając złożoność przywoływanych w nim podstaw teoretycznych, dla uzyskania

46 Leszek A. Gruszczyński, Elementy metod i technik badań socjologicznych…, dz. cyt., s. 38.

47 Janusz Sztumski, Wstęp do metod i technik badań społecznych…, dz. cyt., s. 68.

48 Leszek A. Gruszczyński, Elementy metod i technik badań socjologicznych…, dz. cyt., s. 40.

49 Tamże, s. 40.

195

pełniejszego obrazu zjawisk postanowiłem odwołać się do koncepcji łączenia różnych podejść pozyskiwania informacji badawczych. Perspektywa met odologi cznej tri angul acji – gdyż o niej mowa – najbardziej rygorystycznie tłumaczona jest następująco:

[Triangulacja to] prowadzenie badań przez kilku badaczy, przyjmujących różne podejścia do badanego zagadnienia (…). Te podejścia mogą być zakorzenione w różnych metodach i/lub perspektywach teoretycznych. Jedne i drugie są lub powinny być wzajemnie połączone. Oprócz tego triangulacją nazywamy łączenie różnych rodzajów danych osadzonych w różnych perspektywach teoretycznych. O ile to możliwe, perspektywy te powinno się stosować w sposób równoprawny i jednakowo konsekwentny (…)⁵⁰.

Referowana perspektywa stosowana w sposób całościowy oznacza różnicowanie tak samo badaczy, metod, teorii, jak i źródeł danych⁵¹ – prowadząc w ten sposób do zwiększenia jakościowych walorów badania.

Założenie możliwie szerokiej implementacji dyrektyw triangulacyjnych legło u podłoża opisywanego w rozprawie projektu badawczego. Uczciwość badawcza nakazuje wskazać, iż w najmniejszym stopniu spełniony został warunek równoczesnego prowadzenia przedsięwzięcia empirycznego przez różnych obserwatorów (triangulacja badaczy).

Indywidualny charakter pracy doktorskiej, gdzie autor jest zarazem głównym badaczem, w dużej mierze usprawiedliwia niewypełnienie tego pierwszego założenia triangulacyjnego.

Jednocześnie jednak zauważyć należy, że realizacja badania możliwe było dzięki zaangażowaniu wielu osób – promotorów, naukowców z badanych ośrodków, współpracowników pozyskiwania danych empirycznych. Ich rola w formułowaniu założeń teoretycznych, eksplikacji problematyki badawczej i bieżącej ewaluacji wyników jest nie do przecenienia. Dlatego też nieuprawnione byłoby całkowite negowanie zastosowania triangulacji badaczy w przypadku referowanego projektu.

Tak samo nie jest możliwe zanegowanie występowania w rzeczonym badaniu elementów triangulacji teoretycznej. Jak już bowiem wiele razy było wspominane, nadrzędny temat pracy prekarnej został w nim połączony z kilkoma ujęciami koncepcyjnymi: niepełnego zatrudnienia, przekształceń dyskursów pracy, problemów młodych-dorosłych, kapitałów społeczno-kulturowych – aby wspomnieć tylko najważniejsze z nich.

Łączenie różnych metod i technik to dwie najważniejsze zastosowane w pracy wytyczne triangulacji badawczej. Sprowadziły się one do popularnego ostatnimi czasy w naukach społecznych jednoczesnego odwołania się do perspektyw ilościowej oraz jakościowej,

50 Uwe Flick, Jakość w badaniach jakościowych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011, s. 81.

51 Tamże, s. 95.

196

które podejmowane mogą być jako „uzupełniające się nawzajem strategie badawcze”⁵². Na etapie rekonstrukcji problemowego tła sytuacji młodego pokolenia Polski, Czech i Słowacji odwołałem się do sytuowanej w kontekście metody etnograficznej techniki analizy porównawczej dokumentów i statystyk zastanych⁵³. Bardziej precyzyjnie ujmując, zainteresowaniem objęta została ta kategoria źródeł piśmiennych, które przez Janusza Sztumskiego nazwane zostały mianem dokumentów zebranych w sposób systematyczny – czyli książek i artykułów naukowych, opracowań statystycznych oraz raportów zawierających kompilację różnych danych⁵⁴. Działając w zgodzie z logiką perspektywy etnograficznej zestawiłem oficjalnie publikowane wytwory działalności naukowej, statystyki, raporty – szczególny nacisk kładąc na krytykę ich trafności i rzetelności oraz starając się je ukazać w kontekście dominujących dyskursów społecznych⁵⁵.

W celu sformułowania odpowiedzi na postawione pytania badawcze w projekcie postanowiłem zastosować metodę sondażową, która real izowana była przy pomocy dwóch technik: ankiety i wywiadu . O przyjęciu metody surveyowej przesądziły takie jej zalety, jak: wysoka przydatność w pozyskiwaniu danych dotyczących dużej populacji, łatwość pozyskiwania informacji o postawach i opiniach, łatwe kodowanie i opracowanie zebranego materiału empirycznego⁵⁶. Uzupełnienie metody surveyowej przy pomocy dwóch technik podyktowane było chęcią podjęcia tytułowej problematyki z różnorodnych punktów oglądu.

Technika ankiety – wraz z towarzyszącym jej standaryzowanym narzędziem – umożliwiła przebadanie względnie licznej zbiorowości młodzieży akademickiej i pozyskanie ujednoliconego, poddającego się analizie ilościowej materiału empirycznego. Ponieważ jednak przydatność techniki ankiety w przypadku zgłębiania zagadnień definiowania pracy, opisu losów zarobkowych i formułowanych wizji własnej kariery wydaje się być ograniczona, postępowanie badawcze wsparte zostało techniką wywiadu.

Wywiad, jako druga z użytych technik, stanowi sposób pozyskiwania danych, do którego przyznają się zarówno orędownicy podejścia ilościowego, jak i jakościowego⁵⁷. Ostateczne zaklasyfikowanie tego sposobu pozyskiwania materiałów empirycznych uzależnione jest od zastosowanego sposobu rozpatrywania wypowiedzi, ich niestatystycznej

52 Uwe Flick, Projektowanie badania jakościowego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010, s. 30-32.

53 Martyn Hammersley, Paul Atkinson, Metody badan terenowych, Wydawnictwo Zysk i S-KA, Poznań 2000, s. 163-180; Earl Babbie, Podstawy badań społecznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 370.

54 Janusz Sztumski, Wstęp do metod i technik badań społecznych…, dz. cyt., s. 183-185.

55 Martyn Hammersley, Paul Atkinson, Metody badan terenowych…, dz. cyt., s. 172-180.

56 Earl Babbie, Podstawy badań społecznych…, dz. cyt., s. 276.

57 Svetlana Gudkova, Wywiad w badaniach jakościowych, [w:] Dariusz Jemielniak (red.), Badania jakościowe.

Metody i narzędzia, t. 2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012, s. 111.

197

analizy. Biorąc pod uwagę popularną we współczesnych naukach społecznych praktykę definiowania badań jakościowych jako analiz skoncentrowanych na tekście oraz zainteresowanych punktem widzenia uczestników badań⁵⁸, uprawnione jest przyznanie podjętej w badaniu serii wywiadów statusu jakościowego dopełnienia.