W wyniku procesu integracyjnego w Europie, zachodzących przemian w polity-kach oświatowych oraz funkcjonowaniu szkół, procesu budowania społeczeństwa obywatelskiego, nowych zadań, jakie miała do wykonania szkoła, zmieniły się rola nauczyciela i oczekiwania społeczne, jakie były mu stawiane. Wymagano, aby na-uczyciel miał wykształcenie na poziomie wyższym. Kształcenie zawodowe i prak-tyczne prowadzone było albo równolegle z kształceniem ogólnym, albo w formie studiów podyplomowych126. Doskonalenie zawodowe nauczycieli w większości krajów UE było obowiązkowe. Mogło ono, tak jak to miało to miejsce w Grecji, służyć odświeżeniu i zaktualizowaniu przygotowania praktycznego i teoretycznego, dostosowaniu metod nauczania do aktualnych praktyk edukacyjnych (dla nauczy-cieli przed rozpoczęciem pracy). Mogło przybrać formę szkoleń okresowych w celu zapoznania z najnowszymi zmianami programowymi i metodami nauczania lub specjalnych krótkich i intensywnych kursów bądź seminariów fakultatywnych związanych z reformami i innowacjami edukacyjnymi. W Danii edukacja usta-wiczna nie była obowiązkowa, ale prawie wszyscy nauczyciele brali w niej udział.
Od nauczycieli w całej Unii wymagano posiadania zróżnicowanych kompe-tencji merytorycznych (np. w zakresie nauczania dwóch lub więcej przedmiotów szkolnych), umiejętności pracy w zespole, plastyczności myślenia i działania, przystosowywania się do nowych sytuacji, umiejętności radzenia sobie ze stresem, świadomości zachodzących procesów społecznych, gospodarczych, politycznych i włączania tej problematyki do programów nauczania. „Jak podkreślają eksperci Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OCDE), coraz powszechniej oczekuje się od nauczycieli uczestnictwa w rozwiązywaniu całej gamy problemów ekonomicznych, społecznych i kulturalnych, a jednocześnie, ilekroć te problemy dają znać o sobie, otwarcie zarzuca się nauczycielom i szkole, iż nie spełnili pokła-danych w nich nadziei”127.
Współczesny nauczyciel miał wykazywać cechy, które umożliwiłyby mu nowo-czesne nauczanie: być twórczy, poszukujący i innowacyjny, co oznaczało również,
126 Dekada reform w kształceniu obowiązkowym w UE (1984–1994), Eurydice, Warszawa 1999.
127 W. Rabczuk, Polityka edukacyjna Unii Europejskiej…, s. 43.
że wiedza i umiejętności merytoryczne i metodyczne zdobyte w czasie kształce-nia zawodowego powinny były być jedynie punktem wyjścia do ciągłego samo-kształcenia i samodoskonalenia. „Kompetencje” i „profesjonalizm” – słowa robiące zawrotną karierę – były także ważnym komponentem cech dobrego nauczyciela.
Merytoryczna doskonałość oznaczała nie tylko znajomość wąskospecjalistyczne-go zakresu wiedzy wykładanewąskospecjalistyczne-go w szkole przedmiotu, ale także umiejętność swo-bodnego poruszania się w obszarze europejskiego kanonu kulturowego (literatura, sztuka, muzyka, historia), orientowanie się w sprawach mniejszości narodowych, etnicznych i religijnych, znajomość współczesnych problemów (politycznych, eko-nomicznych, społecznych, ekologicznych) dotyczących świata i Europy jako cało-ści. Zwracało się uwagę, by nauczyciel był człowiekiem otwartym i tolerancyjnym, aby umiał tę tolerancję kształtować u innych. Powinien mieć poczucie własnej war-tości, być niezależny intelektualnie, umieć prezentować i bronić swoich racji, nie ulegać autorytetom. Powinien stosować w praktyce szkolnej demokratyczne sposo-by kierowania ludźmi, respektować prawa człowieka, prawa dziecka i prawa ucznia.
Było korzystne, gdy znał teorie nowoczesnego zarządzania, bo – choć na małą skalę (klasy szkolnej) – to zarządzał on zespołem uczniowskim, rodziców, współpraco-wał z innymi nauczycielami, uczestniczył w procesie zarządzania szkołą.
W polskich warunkach definicję nauczyciela określała Karta Nauczyciela, zgodnie z którą:
Nauczyciel obowiązany jest rzetelnie realizować zadania związane z powierzonym mu stanowiskiem oraz podstawowymi funkcjami szkoły: dydaktyczną, wychowawczą i opiekuńczą; wspierać każdego ucznia w jego rozwoju oraz dążyć do pełni własne-go rozwoju osobowewłasne-go. Nauczyciel obowiązany jest kształcić i wychowywać młodzież w umiłowaniu Ojczyzny, w poszanowaniu Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, w at-mosferze wolności sumienia i szacunku dla każdego człowieka; dbać o kształtowanie u uczniów postaw moralnych i obywatelskich zgodnie z ideą demokracji, pokoju i przy-jaźni między ludźmi różnych narodów, ras i światopoglądów128.
Wymagano zatem od niego nie tylko bogatej i głębokiej wiedzy merytorycz-nej z zakresu wykładanego przedmiotu, ale także kompetencji socjologicznych i psychologicznych oraz wzorowych postaw moralnych. W ustawie czytamy da-lej, że polski nauczyciel „posiada wyższe wykształcenie z odpowiednim przygoto-waniem pedagogicznym lub ukończył zakład kształcenia nauczycieli i podejmu-je pracę na stanowisku, do którego są to wystarczające kwalifikacpodejmu-je; przestrzega podstawowych zasad moralnych; spełnia warunki zdrowotne niezbędne do wy-konywania zawodu”129. Kryteria awansu zawodowego nauczyciela skłaniały go do permanentnej edukacji, doskonalenia umiejętności i podnoszenia swoich kompetencji.
128 Karta Nauczyciela, rozdział 2, art. 6, Ustawa z dn. 26.01.1982, z późniejszymi zmianami, Za-łącznik do Obwieszczenia MENiS z dn. 29.05.2003, poz. 1112.
129 Ibid., rozdział 3, art. 9.
W ustawach i rozporządzeniach ministerialnych można było znaleźć wymaga-nia wobec nauczycieli nakierowane na samokształcenie, podnoszenie kompetencji zawodowych i stosowanie w nauczaniu technologii komputerowej i informacyj-nej, jak również współpracy z samorządami.
Podkreślano podmiotowość jako czynnik warunkujący proces nauczania i do-brą relację uczeń–nauczyciel. „Powinnością nauczyciela jest więc dbałość o to, by spontaniczna motywacja poznawcza ucznia nie została zaprzepaszczona, lecz aby rozwijała się i przekształcała w tej fazie nauczania w motywację świadomą.
(...) Współczesny nauczyciel, a szczególnie nauczyciel klas początkowych, z racji współdziałania z osobowościami o szczególnej wrażliwości i plastyczności, podej-mując obowiązki zawodowe, bierze na siebie olbrzymią odpowiedzialność (...) – uczestniczy w procesie tworzenia Osoby”130.
Mimo obiecujących zapisów prawnych polska rzeczywistość edukacyjna w wielu aspektach była jeszcze daleka od ideału131. Wciąż aktualne było zjawisko negatywnej selekcji do zawodu nauczyciela, która nie dawała szans na podnie-sienie prestiżu i autowizerunku tej grupy zawodowej. Tocząca się żywa dyskusja nad koniecznością intensyfikacji zmian w edukacji, tworzone założenia, przepisy prawne, poszukiwanie form udoskonalenia kształcenia nauczycieli dawały jed-nak świadectwo, że kierunek działań w polskiej edukacji nie odbiegał od euro-pejskich standardów.
W związku z integrowaniem się Europy i zmianami zachodzącymi w szkole pod wpływem tego nieustającego procesu, na podstawie dążenia do wychowania dla pokoju kształtował się nowy europejski ideał wychowania.
Takim ideałem był dobrze, czyli wszechstronnie wykształcony człowiek, posia-dający europejskie kompetencje, wdrożony do kształcenia i samokształcenia usta-wicznego, umiejący elastycznie dostosować się do zmieniających się warunków, wykazujący umiejętność prezentowania, dyskutowania i obrony własnego zdania i argumentowania własnego stanowiska, opierający się autorytetom, posiadają-cy silne poczucie własnej wartości, świadomość własnej tożsamości (w szerokim ujęciu tego słowa – tożsamości narodowej, religijnej, grupowej, rodzinnej), od-powiedzialny za siebie i powierzonych jego opiece ludzi. Zgodnie z Konwencją Praw Człowieka i Podstawowych Wolności powinien był odznaczać się tolerancją wobec szeroko pojętych „inności”, a także żyć i działać w duchu podtrzymania i rozwoju pokoju na świecie. Znajomość języków obcych umożliwiająca mu swo-bodne poruszanie się po Europie miała sprzyjać nawiązywaniu międzynarodo-wych przyjaźni, a znajomość innych (poza narodową) kultur i krajów powinna była zapobiegać tworzeniu się ksenofobicznej postawy wobec „obcych”.
130 A. Minczanowska, Nauczyciel edukacji wczesnoszkolnej w dobie współczesnych przemian edu
kacyjnych [w:] Przemiany w naukach o wychowaniu – idee, koncepcje, rzeczywistość edukacyjna, red.
W. Korzeniowska, Impuls, Kraków 2002, s. 189.
131 Por. A. Nalaskowski, Nauczyciele z prowincji u progu reformy edukacji, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 1977.