światopoglądu
Włochy jako kraj katolicki, na którego terytorium znajduje się Państwo Watykań-skie, także kultywują tradycje Bożego Narodzenia i Wielkanocy. W podręcznikach znajdowały się więc odniesienia do bożonarodzeniowej tradycji – choinki i szop-ki, ale święta w podręcznikach miały także wymiar pozatradycyjny. Były okazją do refleksji moralnych i edukacji globalnej. W jednym z wierszy zamieszczonych w podręczniku czytamy: „Ale święta Bożego Narodzenia to są nie tylko sklepowe witryny, to także prawdziwy pokój dla całego świata: miłować bliźnich, pomagać im, czuć się wspólnotą, także z tymi, którzy są daleko”284.
Treści religijne sprzężone były z edukacją moralną, edukacją o prawach człowie-ka i prawach dziecczłowie-ka. Polecenie zawarte pod cytowanym wierszem człowie-kazało uczniowi zastanowić się, na czym polegają głębia i sens świąt Bożego Narodzenia (il fondo
283 N. Galassi, A. Treossi, L’isola che non c’è, Il libro delle storie…, s. 18.
284 Tłumaczenie własne wiersza Natale. W cyklu „Il diario dei diritti dei bambini, Emi” [w:] ibid., s. 73.
di Natale)285. Nauczyciele religii (zarówno świeccy, jak i duchowni) zawsze podczas zajęć, przedstawiając jakiś punkt widzenia lub czyniąc odnośniki do Pisma Świętego, podkreślali w swoich wypowiedziach: „według religii chrześcijańskiej…”, „katolicy wierzą, że …”286. Nauczycielka religii w podweneckiej szkole mówiła:
Naszym zadaniem jako nauczycieli religii jest pokazać dziecku świat z religijnego i mo-ralnego punktu widzenia. Pokazujemy różnorakość podejść do zagadnień, analizujemy zjawiska religijne, mówimy o postaciach i świętach charakterystycznych dla różnych wyznań, choć oczywiście religia katolicka jest tu znacząca, żeby nie powiedzieć – domi-nująca. Jednak zawsze pokazujemy, że inne religie są równie ważne jak religia katolicka.
Nie prowadzimy katechizacji. Tym zajmują się parafie. Tam dzieci i dorośli chodzą się modlić i demonstrować swoją przynależność religijną. To się tyczy wszystkich wyznań.
Niekatolicy w naszej szkole mają zajęcia ogólnorozwojowe, bo jest ich za mało, by cho-dzili na osobne lekcje swojej religii. Oni mają religię w swoich kościołach287.
Dzieci włoskie tradycyjnie z 5 na 6 stycznia oczekują przybycia Befany, któ-ra przynosi im świąteczne słodycze. Autorzy podręcznika288 przedstawiają postać Befany w sposób neutralny, w pierwszej osobie (jako autoprezentację postaci).
„Szczerze mówiąc, nie jestem zbyt elegancka. Jestem biednie ubrana, jak dawna chłopka, z chustą na głowie, w wełnianych rajstopach i zniszczonych butach. Dzie-ci dobrze mnie znają, a co najważniejsze, bardzo mnie lubią. Nawet jeśli jestem brzydka i stara, lubią mnie, tak po prostu”289. Przekaz „między wierszami”, jaki znajdujemy w opisie Befany, jest nakierowany na akceptację ludzi starych, bied-nych i brzydkich; na informację, że „brzydki” nie oznacza „zły”(ilustracja 31).
Oczekiwanie na spotkanie ze Świętym Mikołajem nie ma wymiaru święta religijnego.
Współczesne włoskie podręczniki, choć nadal przedstawiają Świętego Mikoła-ja Mikoła-jako starszego brodatego pana taszczącego na plecach wielki worek, zwracają uwagę dzieci na jego cechy osobowe jako „dobrego człowieka”, który potrafi od-czytać dziecięce myśli i odkryć ich marzenia290. Spotkanie ze Świętym Mikołajem (choć czasami rozdaje on zabawki) nie jest oczekiwaniem na upragnione prezenty, ale bodźcem do refleksji i przyczynkiem do miłowania ludzi. „Tego roku święta Bożego Narodzenia podarowały mi coś specjalnego. Dały mi radość, śpiewanie piosenek w grupie znajomych, dały mi wspomnienia/pamięć, słowa i uśmiechy prawdziwych przyjaciół. Nie zależy mi na prezentach. Podczas każdych Świąt chcę
285 N. Galassi, A. Treossi, L’isola che non c’è, Il libro delle storie…, s. 72–73.
286 Spostrzeżenia i wnioski poczynione podczas wizyty we włoskiej szkole i obserwacji lekcji religii.
287 Fragment wywiadu z włoską nauczycielką religii, grupa wiekowa 29–45 lat.
288 N. Galassi, A. Treossi, L’isola che non c’è, Il libro delle storie…, s. 77.
289 Ibid., s. 77.
290 S. Gasparin, N. Santaneglo, Compagni di scuola, Letture in gioco: Lingua e linguaggi, cl. 2…, s. 145–146.
spotykać się z ludźmi”291. Podręczniki włoskie zamieszczały również informacje, opowiadania i ilustracje związane z innymi świętami celebrowanymi w czasie Bo-żego Narodzenia. „Dzieci żydowskie mają święto zwane Chanuka, które wypada w tym samym czasie co Boże Narodzenie. Trwa osiem dni. Każdego wieczoru ro-dzina zbiera się na wspólnych modlitwach i śpiewaniu pieśni oraz co wieczór za-pala się jedną świecę z ośmioramiennego świecznika. (…) To radosny czas dla dzieci, które każdego dnia otrzymują drobne upominki”292.
Autorzy dość często odnosili się do innych kultur i religii. W ramach dzia-łu edukacji obywatelskiej (educazione alla cittadinanza) wskazywali przykłady świętowania okresu bożonarodzeniowego u „innych”, także w obrębie własnego państwa. „W niektórych regionach Włoch dzieci otrzymują prezenty 13 grudnia.
Przynosi je im święta Łucja (Santa Lucia). Czy wiesz, kim są te dzieci? W Holan-dii upominki przynosi Święty Mikołaj trzy tygodnie przed Bożym Narodzeniem, a w Hiszpanii – na trzy dni przed Świętem Objawienia (l’Epifania) rozdają je Trzej Królowie (Tre Magi). A kto przynosi prezenty w miejscu, gdzie ty mieszkasz?”293.
W podręcznikach znajdowały się także treści związane z Wielkanocą. Choć w Polsce święta te kojarzą się jedynie z tradycją katolicką (zmartwychwstaniem Chrystusa, święceniem pokarmów etc.), to we włoskich podręcznikach można było znaleźć wyczerpującą informację o symbolice jajka w różnych kulturach na przestrzeni wieków. „Jajka są ściśle związane z Wielkanocą, świętem celebro-wanym na cześć zwycięstwa życia nad śmiercią; wiosny, która z zimowego snu
291 Ibid., s. 29.
292 E. Bernacchi, I favolosi quattro…, s. 85.
293 Ibid., s. 85.
Ilustracja 31. Befana, klasa 2 (IT), 2005
Źródło: N. Galassi, A. Treossi, L’isola che non c’è, Il libro delle storie, Educazione linguistica, Arte- -immagine e musica, Convivenza civile, Gruppo Editoriale Il Capitello Signum, Torino 2005, s. 77.
budzi przyrodę do życia. (...) W chińskiej tradycji z chaosu wyłoniło się kurze jajo, z żółtka którego powstała Ziemia (yin – czynnik żeński). Z białka powstało niebo (yang – czynnik męski). Według Egipcjan z Nun, pierwotnego oceanu, wyłoniły się wzgórza, a tam było jajko, z którego narodził się bóg stwórca świata”294. Autorzy przytaczali również interpretację symboliki jajka i genezy powstania świata we-dług Chandogya Upanishad, wierzeń ludzi z Kongo, tradycji żydowskich i chrześ-cijańskich. Odwoływali się do starożytnych Rzymian, którzy jako pierwsi zaczęli ozdabiać jajka, malując je na kolor czerwony symbolizujący serdeczność i dobre życzenia, i do współczesności, dając za przykład regionalne (włoskie) wypieki i po-trawy wielkanocne, które zawierają jajka. Szczególną uwagę zwracali na wspólne elementy tradycji wielkanocnych, obecne w innych krajach europejskich (np. ma-lowanie pisanek).
Podobnie jak przy okazji treści związanych z Bożym Narodzeniem tak i w okresie wielkanocnym autorzy podręczników zamieszczali informacje o róż-nych sposobach świętowania tego okresu. Przykładem takich treści mogą być od-wołania do muzułmańskiego święta Ramadan. „To okres trwający miesiąc, w któ-rym muzułmanie poszczą od świtu do zachodu słońca, aby uczcić pojawienie się ich świętej księgi Koranu na Ziemi. Dla dzieci jest to okazja do otrzymywania upominków”295.
Treści te i opisy świąt były wykorzystywane do przekazania uczniom infor-macji o elementach innych kultur i religii, na przykład o formach modlitwy lub zakazanych potrawach. „W niektórych religiach istnieją zakazane potrawy. Mu-zułmanie nie mogą jeść mięsa wieprzowego, gdyż świnie uważają za zwierzęta nieczyste. Hindusi natomiast nie jedzą mięsa wołowego, gdyż krowy uznawane są za zwierzęta święte. Kilkadziesiąt lat temu katolicy każdego piątku powstrzy-mywali się od jedzenia mięsa i potraw kosztownych. Dziś także niektóre osoby zachowują post w Wielki Piątek i Środę Popielcową”296. Treści religijne we współ-czesnych włoskich podręcznikach, nawet jeśli są zdominowane tradycją katolicką, służą edukacji wielokulturowej, moralnej i społecznej (ilustracja 32).
Treści podręcznikowe często wykazywały przenikanie się różnorodnych trady-cji i zwyczajów.
Było popołudnie wigilii Wszystkich Świętych. (…) Z kuchni unosił się zapach goto-wanej dyni. (…) Zwyczaje nie są stałe. Mogą „przechodzić” z jednego miejsca do dru-giego. W wigilię Wszystkich Świętych wypada Halloween. To typowe święto ame-rykańskie. (…) Wszystkich Świętych wypada 1 listopada. Jest to dzień dedykowany postaciom wszystkich świętych, szczególnie tych, którzy nie mają swojego dnia/imie-nin w kalendarzu297.
294 I. Rota, M. Vago, Ciao Amici. Linguaggi…, s. 94–95.
295 E. Bernacchi, I favolosi quattro…, s. 111.
296 Ibid., s. 111.
297 Ibid., s. 21.
Ilustracja 32. Obraz innych religii, kla-sa III (IT), 2006
Źródło: E. Bernacchi, I favolosi quattro.
Letture, linguaggi espressivi, percorso di scrittura. Sussidiario. Cl. 3, Giunti Scuola, Firenze 2006, s. 111.
Podręczniki prezentowały również sposoby świętowania oraz nazwy świąt obecnych w różnych kulturach na całym świecie. „Każdy naród ma swoje święta.
Niektóre z nich są związane z religią, a niektóre z tradycją i kulturą, ale wszystkie są bardzo ważne dla ludzi. Obchodzone są w różnych terminach, niektóre mają ru-chome daty”298. I tu autorzy wymieniali święta włoskie (Nowy Rok – 1.01, Trzech Króli – 6.02, karnawał – luty, Wielkanoc – marzec/kwiecień, Święto Wyzwolenia – 25.04, Święto Pracy – 1.05, Święto Republiki – 2.06, Ferragosto / Wniebowzię-cie Najświętszej Marii Panny – 15.08, Święto Pokoju – 15.09, Boże Narodzenie – 25.12), muzułmańskie (Haji – styczeń, Muharram – kwiecień, Ramadan – listopad, Eid-ul-Fitr – grudzień), żydowskie (Yom ha shoa – maj, Shavuot – czerwiec, Rash Hasahana – wrzesień), hinduistyczne (Holi – luty–marzec, Diwali – październik–
listopad), chińskie (Nowy Rok – czerwiec) i buddyjskie (Vesaka Puja – maj, Ashala Puja – lipiec), irańskie (Purym – marzec), określając ich nazwę i datę, a niektóre z nich dokładniej opisując.
Obserwowane (podczas badań) lekcje religii katolickiej miały charakter eduka-cji religioznawczej i choć głównym tematem była historia życia Jezusa i analizowa-no otaczającą uczniów rzeczywistość z punktu widzenia doktryny chrześcijańskiej, to zawierały również informacje o innych religiach. Nauczyciele, poddając pod dyskusję konkretne przykłady lub czyniąc porównania, za każdym razem wskazy-wali na odpowiednią religię przynależną podawanym przykładom („według religii katolickiej”, „muzułmanie wierzą, że” etc.) i jej sposób interpretowania zjawisk.
298 I. Rota, M. Vago, I favolosi quattro…, s. 160–161.
Ilustracja 33. Inne wyznania, podręcznik do religii katolickiej, klasy I, II, III (IT), 2005 Źródło: Cantiamo la pace. Testo di Religione Cattolica per le classi prima, seconda e terza per la scuola primaria, Gruppo C&C, Edizioni Messagero Padova, Padova 2005, s. 52, 54, 75.
Podręczniki do nauczania religii katolickiej w klasie III również zawierały ob-szerne odniesienia do innych religii (ilustracja 33)299.
Nauczyciele przedmiotów ogólnych: biologii, geografii, historii, nauk społecz-nych (studi sociali) etc. również podczas swoich zajęć czynili odniesienia do wia-domości, które uczniowie zdobyli podczas lekcji religii (także jeśli nie uczęszczali na religię w szkole)300.