Koniec drugiej wojny światowej zastał włoski system edukacyjny pod silnym wpły-wem idei faszystowskiej, reformy Giovanniego Gentilego oraz reformatorskich po-mysłów Giuseppe Bottaiego i Francesco Ercolego, które ukształtowały światopoglą-dowo kilka pokoleń Włochów i można uznać, że miały znaczny wpływ na następne przemiany i rozwiązania edukacyjne we Włoszech. Na początku lat dwudziestych obowiązki ministra edukacji i kształcenia publicznego Mussolini powierzył Giovan-niemu Gentilemu148. W ciągu kilku lat utworzył on podstawowe zapisy prawne, które na długo ukształtowały obraz włoskiej szkoły i włoskiego społeczeństwa. Reforma ta, choć udoskonaliła wszystkie etapy kształcenia, niestety nie odpowiadała na zapo-trzebowanie intensywnie rozwijającej się włoskiej gospodarki. Jej słabym punktem było to, że szanse rozwoju osobistego i społecznego awansu dawała niewielkiej gru-pie osób, głównie elicie społecznej. Patrząc jednak na edukację włoską w tym czasie, można równocześnie stwierdzić, że na wysoki poziom podniosła ona edukację elitar-ną oraz kształcenie artystyczne i klasyczne, z nauczaniem łaciny na czele.
Organizacja systemu szkolnego przewidywała obowiązek szkolny trwający do 14. roku życia ucznia i dzieliła czas nauki na kilka etapów. Pierwszym było nieobowiązkowe przedszkole, zwane scuola materna, które stanowiło początkowy stopień edukacji i poziom przygotowujący do szkoły podstawowej. Trwało ono trzy lata, obejmując dzieci w wieku 3–6 lat. Potem następowało kształcenie w obo-wiązkowej szkole elementarnej, zwanej scuola elementare, trwające pięć lat. Scuola
148 Storia dell’Educazione Fisica In Italia daal’Unità alla Conferenza Nazionale sulla Scuola (1990),
„Didattica del Movimento” 1990, n. 67/70 del lug./ott., http://www.dellabiancia.it/StoriaEdFis.htm (dostęp: 1.01.2017).
elementare była wewnętrznie podzielona na dwa cykle: pierwszy – trzyletni, i dru-gi – dwuletni. Szkoła średnia niższego stopnia zróżnicowana była na: pięciolet-nie gimnazjum zawierające trzyletni kurs niższego stopnia i dwuletni kurs wyż-szego stopnia, które umożliwiało przejście do liceum klasycznego (liceo classico) lub liceum nauk ścisłych (liceo scientifico), oraz czteroletnie technikum (istituto tecnico), po którym można było kontynuować naukę w czteroletniej szkole tech-nicznej wyższego stopnia (istituto tecnico superiore). W tym cyklu uczniowie mieli też do wyboru czteroletnią szkołę pedagogiczną – il corso inferiore dell’istituto ma
gistrale, dającą uprawnienia do nauczania w szkole podstawowej, oraz trzyletnią szkołę artystyczną – sztuk pięknych – la scuola d’arte, jak również muzyczną szkołę niższego stopnia – il corso inferiore del conservatorio musicale. Do poziomu szkoły średniej niższego stopnia zaliczana była też trzyletnia szkoła uzupełniająca – la scuola complementare, która nie dawała możliwości kontynuowania nauki i kiero-wała uczniów bezpośrednio do pracy. W następnych latach została przekształcona w szkołę zawodową. Dzieci niepełnosprawne (z wadami słuchu i wzroku) kształ-ciły się w szkołach specjalnych.
Kolejnym etapem edukacyjnym była szkoła średnia wyższego stopnia, gdzie wyróżniano liceum klasyczne – il liceo classico – trwające trzy lata, kształcące na bazie gimnazjum i jako jedyne dające możliwość studiowania na wszystkich kierunkach uniwersyteckich, oraz czteroletnie liceum nauk ścisłych – il liceo scientifico. Na tym etapie edukacyjnym funkcjonowały też czteroletnia technicz-na szkoła średnia – il corso superiore dell’istituto tecnico, trzyletnia pedagogicztechnicz-na szkoła średnia – il corso superiore dell’istituto magistrale, oraz trzyletnia szkoła sztuk pięknych i konserwatorium muzyczne.
Ostatnim etapem edukacyjnym było kształcenie na poziomie wyższym uniwersyteckim.
Niestety ten etap edukacji nie był dostępny dla wszystkich. Jedynie absolwenci liceum klasycznego mogli uczęszczać na wszystkie fakultety i studiować wszystkie dyscypliny, podczas gdy absolwenci liceo scientifico mogli studiować tylko na kie-runkach techniczno-naukowych. Absolwenci innych szkół w ogóle nie mieli wstę-pu do uniwersytetów149.
Giovanni Gentile wierzył, że szkoła służy klasie wiodącej, która z definicji musi mieć lepsze warunki kształcenia, by prowadzić masy ludzkie i przewodzić całemu krajowi. Według niego studia wyższe powinny były być przywilejem wyższych sfer społecznych przeznaczonym dla niewielu, ale za to dla najlepszych, rozumianych w tym przypadku albo jako zdolni (niezależnie od ich pochodzenia), albo jako bogaci wywodzący się z wyższych sfer społecznych.
Zgodnie z tą polityką tylko dzieci mieszczańskie i niewielka, ta najbardziej uzdolniona, grupa osób z innych środowisk społecznych mieli prawo do uczęszcza-nia do szkół średnich wyższych – głównie gimnazjum, a potem liceum klasycznego (gdzie główny nacisk położony był na naukę literatury, języka włoskiego i łaciny).
149 La scuola fascista, www.itismarzotto.it/esperienze-eventi/fascismo/lascuola.htm (dostęp: 1.01.2017).
Dzieci ze średniej kasy społecznej mogły uczęszczać do liceum ukierunkowa-nego na nauki ścisłe i techniczne, które pozwalały podjąć studia techniczne.
Wszys cy inni, po szkole elementarnej lub zawodowej (la scuola complementare) nie mieli szans na kontynuowanie nauki po ukończeniu 14. roku życia. Drożność pionową, czyli przechodzenie między cyklami kształcenia, utrudniała bardzo duża liczba egzaminów. Najpierw był egzamin przewidziany na zakończenie szkoły ele-mentarnej, potem egzamin wstępny do gimnazjum, egzamin na koniec drugiego i piątego roku nauki i wreszcie egzamin maturalny na koniec liceum. Działanie takie przyczyniło się do zmniejszenia liczby osób kontynuujących naukę po pierw-szym cyklu edukacyjnym i choć rozkwitała edukacja dla elit, to w sferze edukacji masowej szkoła nie spełniała swojej funkcji i była mało efektywna. Nieustannie produkowała repetentów, którzy z uwagi na sytuację społeczną i kulturową byli skazani na wtórny analfabetyzm.
Należy oczywiście pamiętać, że lata międzywojenne były we Włoszech okre-sem rozkwitu faszyzmu wraz ze wszystkimi formami jego afirmacji – treściami w podręcznikach szkolnych, czasopismach, z tworzeniem dziecięcych i mło-dzieżowych ugrupowań paramilitarnych i militarnych (Avanguardie Giovanili Fasciste, Balilla, Figli della Lupa oraz dla dziewczynek: Piccole Italiane i Giovani Italiane), charakterystycznym stylem życia, przywiązywaniem wagi do rygoru, po-słuszeństwa i dyscypliny. Szkoła jako ważny czynnik kształtujący społeczeństwo, przesiąknięta ideologią faszystowskiego mistycyzmu – mistica fascista – wypełnio-na była rytuałami i ceremoniami budującymi poczucie jedności i pobudzającymi emocje. Nawet lekcje gimnastyki (głównie dla chłopców) bardziej przypominały ćwiczenia wojskowe niż zabawy na świeżym powietrzu (ilustracja 1). Zajęcia spor-towe dla dziewczynek miały kształtować ich grację, poczucie rytmu, obejmowały elementy gimnastyki medycznej, która przygotowywała je do macierzyństwa150. Należy również podkreślić, że wzmocnienie roli sportu (także wśród dorosłych,
150 J. Sondel-Cedarmas, Organizacja i funkcjonowanie aparatu kultury fizycznej oraz turystyki w faszystowskich Włoszech [w:] P. Cybula (red.), Prawne aspekty podróży i turystyki – historia i współ
czesność. Prace poświęcone pamięci Profesora Janusza Sondla, WUJ, Kraków 2018.
Ilustracja 1. Paramilitarne zajęcia szkolne, lekcja wychowania fizycznego (IT)
Źródło: strona projektu szkolnego pt. Eja, eja = Alalà, IL CONSENSO DURANTE IL FASCIZM, prowadzonego przez kl. V szko-ły ITIS „V.E. Marzotto” di Valdagno w roku szkolnym 1999/2000, https://www.itisma-rzotto.it/esperienze-eventi/fascismo (dostęp:
1.01.2017).
np. w ramach organizacji Opera Nazionale Dopolavoro) oraz umasowienie turys-tyki, także wśród niskich klas społecznych, miało wydźwięk głównie polityczny.
Rozbudowywano infrastrukturę sportową, kult tężyzny fizycznej wiązano z kul-tem ojczyzny, wykazywano siłę i potęgę „nowych bohaterów rasy włoskiej151”. Roz-wój turystyki pełnił funkcję propagandową152.
Polityka faszyzacji i militaryzacji szkoły rozpoczęta przez ministra G. Gentile-go znalazła w latach trzydziestych kontynuację w projektach ministra Francesco Ercolego, który w 1934 roku wprowadził liczne zmiany do programów w szkołach elementarnych i jeszcze bardziej wzmocnił ideologię faszystowską. Ideą przewod-nią F. Ercolego były słowa Mussoliniego o tym, że szkoła włoska na wszystkich swoich poziomach i we wszystkich treściach nauczania inspiruje się ideologią fa-szystowską, uczy swoją młodzież rozumieć faszyzm i żyć w historycznym momen-cie stworzonym dzięki rewolucji faszystowskiej.
Kilka lat później reformatorskie działania ministra Giuseppe Bottaiego zmie-rzały do dostosowania szkolnictwa, a przede wszystkim nauczania przedmiotów ścisłych i technicznych do ekonomii faszystowskiej oraz unifikacji szkoły średniej.
Wydana przez niego w 1939 roku Carta della scuola153 dążyła do ukształtowania spójnego systemu szkolnego opartego na naukach ekonomicznych i militarnych, technice i produkcji; systemu, który nie tyle umożliwiał awans społeczny, ile po-twierdzał równy dostęp do edukacji dla wszystkich i kierował młodzież do wyzna-czonych jej ról w społeczeństwie. W zapisach tego dokumentu dla dzieci w wieku 6–11 lat przewidziana była trzyletnia szkoła elementarna – la scuola elementare, następnie dwuletnia szkoła zawodowa – la scuola del lavoro. Dla dopełnienia obo-wiązku szkolnego proponowano trzyletnią jednolitą szkołę średnią niższego stop-nia przeznaczoną dla uczniów w wieku 11–14 lat i rozdzieloną na szkołę rzemieśl-niczą – artigiana (na wsiach) oraz zawodową professionale (w miastach). Szkoła rzemieślnicza stanowiła kontynuację edukacji elementarnej i przysposabiała mło-dzież do wykonywania tradycyjnych zawodów związanych z rodziną i lokalną ekonomią. Szkoła zawodowa natomiast przygotowywała uczniów do podjęcia pracy w dużych ośrodkach przemysłowych, handlowych i rolniczych. Trzyletnia szkoła średnia niższa, wspólna dla tych, którzy byli w stanie podjąć następnie na-ukę w szkołach średnich wyższych – scuola media superiore, kształciła uczniów w wieku 11–14 lat w zakresie humanistycznym. Bez zmian pozostały zasady kształcenia w szkołach średnich wyższego stopnia. Szkoła pedagogiczna wyższego stopnia przewidziana na pięć lat dzieliła ten czas na cztery lata nauki teoretycznej i rok praktyki szkolnej. Istituto tecnico commerciale, kształcące w naukach praw-niczych i ekonomicznych, trwające również pięć lat, dawało uprawnienia do pra-cy w instytucjach administracji publicznej i prywatnej. Istituti professionali, czyli średnie szkoły zawodowe wyższego stopnia trwające cztery lata, adresowane były
151 E. Gentile, Il culto del littorio, Laterza, Roma 2003, cyt. za J. Sondel-Cedarmas, Organizacja i funkcjonowanie aparatu kultury fizycznej…
152 J. Sondel-Cedarmas, Organizacja i funkcjonowanie aparatu kultury fizycznej…
153 G. Bottai, Carta della scuola, 1939, Dichiarazioni IX–XXIII.
do przyszłych ekspertów w zakresie rolnictwa, przemysłu, transportu i handlu.
G. Bottai w swoich planach systemowych nie zmieniał roli uniwersytetów.
Z całego zbioru projektów minister G. Bottai w roku 1940 był w stanie zatwier-dzić i wprowazatwier-dzić w życie jedynie zapis reorganizujący i ujednolicający trzy klasy gimnazjum, szkół technicznych i pedagogicznych w jedną szkołę średnią niższe-go stopnia, która w niezmienionej formie funkcjonowała aż do 1962 roku154. Nie udało się natomiast, na szczęście, wprowadzić projektu utworzenia specjalnych trzyletnich szkół żeńskich, których celem byłoby kształcenie kobiet oparte na fa-szystowskiej ideologii i wzorcu rodziny, a który blokowałby kobietom możliwość rozwoju zawodowego i wyznaczał im jedynie rolę strażniczki domowego ognis ka, pocieszycielki w cierpieniu i matki kolejnych pokoleń.
Po drugiej wojnie światowej wciąż obowiązywały ustalenia reformy G. Genti-lego i zmiany wprowadzane przez kolejnych ministrów. Lata 1943–1945 upłynęły na otrząsaniu się ze zniszczeń wojennych i próbach wprowadzenia innowacyj-nych rozwiązań do edukacji. Do współpracy z włoskim Ministerstwem Edukacji i reorganizacji nauczania we Włoszech zaproszono Carletona W. Washburne’a, amerykańskiego pedagoga, przyjaciela Johna Deweya. Nie zmieniając zasadniczo struktury systemu szkolnego, cały wysiłek skierował on na zaktualizowanie treści i metod nauczania, likwidację ideologii faszystowskiej w programach kształcenia i wprowadzenie na to miejsce elementów demokratycznych.
W tym czasie nie istniał na terenie Włoch jednolity system szkolny. Południo-wa cześć kraju, il Regno d’Italia al Centro Sud, miała swojego ministra edukacji współpracującego z La Commissione Alleata di Controllo del col. Washburne, a część północna, la Repubblica Sociale Italiana, swojego ministra – il ministro dell’Educazione Nazionale. Poszczególne regiony Włoch próbowały samodzielnie konstytuować modele własnych systemów nauczania.
Powojenne zamieszanie utrwaliło jedynie strukturę systemu szkolnego zapla-nowaną w latach dwudziestych przez ministrów Gentilego i Bottaiego. Po reformie z 1957 roku155, podobnie jak w latach uprzednich, przedstawiała się ona następu-jąco (ilustracja 2)156:
a) nieobowiązkowe przedszkole – scuola materna – lub żłobek – asilo d’infan
za – dla dzieci od 3. do 6. roku życia;
b) pięcioklasowa szkoła podstawowa – scuola elementare – podzielona we-wnętrznie na dwa cykle (trzy lata + dwa lata), przeznaczona dla dzieci od 6. do 11. roku życia;
154 L. Vanzetto, L’insegnamento dell’identità nei Programmi di storia (1860–2002), odczyt wygło-szony na spotkaniu „Insegnare le storie locali nell’età globalizzazione” w Istituto regionale di ricerca educativa del Veneto, Treviso, 23–24 settembre 2002, http://www.centrostudiluccini.it/pubblicazioni/
materiali/23/vanzetto.pdf (dostęp: 1.01.2005).
155 Introduzione dei cicli didattici nella scuola elementare, Legge n. 1254 del 24 dicembre 1957, GU n. 3 del 04.01.1958.
156 Il Leonardo, Almanacco di educazione popolare, Minister Della Pubblica Istruzione, Comitato Centrale per L’Educazione Popolare, Roma, 1955, s. 72.
c) szkoła średnia niższego stopnia kończąca się egzaminem licencjackim, na którą składały się:
– trzyletnia scuola media uprawniająca do kontynuowania edukacji w:
d) szkole średniej wyższego stopnia typu:
• pięcioletnim liceo classico, liceo scientifico, czteroletniej szkole pedago-gicznej – istituto magistrale – które kończyły się egzaminem maturalnym lub dyplomem kwalifikacyjnym;
• pięcioletniej szkole technicznej wyższego stopnia – istituti tecnici o spe-cjalnościach: rolniczej, handlowej, przemysłowej, morskiej, geometrycz-nej, kobiecej (rozumianej jako szkoła gospodarstwa domowego – fem
minile), które także kończyły się egzaminem maturalnym lub dyplomem kwalifikacyjnym;
Ilustracja 2. Struktura systemu szkolnego w latach pięćdziesiątych (IT)
Źródło: Il Leonardo, Almanacco di educazione popolare, Ministero Della Pubblica Istruzione, Comitato Centrale per L’Educazione Popolare, Roma, 1955, s. 72.
e) studia wyższe cztero-, pięcio-, sześcioletnie, kończące się dyplomem laurea, na kierunkach: medycyna, prawo, literatura, farmacja, inżynieria i rolnic-two dostępne jedynie po ukończeniu powyższych pięcioletnich szkół śred-nich wyższego stopnia;
f) trzyletnia szkoła zawodowa scuola di avviamento professionale kończąca się egzaminem licencyjnym uprawniająca do kontynuacji nauki w:
– dwuletniej szkole technicznej scuola tecnica;
• trzy- lub czteroletnia szkoła sztuk pięknych i szkoła muzyczna kończąca się egzaminem licencyjnym, która uprawniała do wstępu do:
– trzy- –sześcioletnich artystycznych szkół średnich wyższego stopnia: istituti d’arte, licei artistici, conservatori.
Kolejne lata pod wpływem rozpoczętej polityki Washburne’a przyniosły libera-lizację nauczania, systematyczną demokratyzację szkoły, nowe zasady kształcenia i rekrutacji nauczycieli. Rozpoczął się proces alfabetyzacji dorosłych poprzez orga-nizowanie kursów, szkół wieczorowych i akcji edukacyjnej prowadzonej poprzez media. Głównymi środkami przekazu były oczywiście telewizja oraz radio i prasa.
Specjalne wydawnictwa popularne, jak na przykład kalendarze i almanachy, całą energię skierowały na rekonstrukcję i wzmocnienie powszechnego wykształcenia.
W opisanym powyżej systemie edukacyjnym znalazło się miejsce na podsta-wowe kursy dokształcające i przysposabiające do zawodu (prowadzone przez Mi-nisterstwo Pracy), kursy techniczne na poziomie szkoły średniej, corsi di istruzione tecnica (prowadzone przez władze Prowincji) oraz kursy kształcenia podstawowe-go, corsi di scuola poplare, które w roku 1947 w myśl zapisu prawnego157, jako dzia-łania w zakresie powszechnej alfabetyzacji, przybrały postać regularnych kursów czytania, pisania i doskonalenia kulturowego.
Dzięki tym działaniom zdecydowanie podniósł się stopień podstawowego wy-kształcenia wśród najniższych warstw społecznych. W 1962 roku „La Stampa”158 donosiła, że w ciągu dziesięciu lat, między rokiem 1951 a 1962, liczba analfabetów zmniejszyła się z 5 046 000 do 3 274 000 osób.
Rok 1962 przyniósł zmianę w zakresie organizacji włoskiego systemu szkolne-go na poziomie szkoły średniej. Zszkolne-godnie z konstytucją i w myśl zapisu ustawy159 jednolita i bezpłatna szkoła średnia pierwszego stopnia, zwana scuola secondaria di primo grado, stała się obowiązkowa dla wszystkich uczniów w wieku 11–14 lat, co oznaczało automatycznie podniesienie wykształcenia ogólnego i upo-wszechnienie wykształcenia średniego. Był to pierwszy znaczący krok w kierunku kształcenia aktywnych obywateli. Ustawa ta zobowiązywała rodziców, pod groź-bą kary, do czuwania nad wypełnianiem obowiązku szkolnego przez ich dzieci.
Aby pomóc rodzinom znajdującym się w złej sytuacji ekonomicznej, bezpłatnie
157 Istruzione Della scuola popolare contro l’analfabetismo, D.L.C.P.S nr 1599 z dn. 17.12.1947 r.
158 „La stampa” 1962, 23 września, http://www.uil.it/archiviouilscuola/web/convegno_scuo-la_media/rassegna_storica/la%20stampa%20-%2023%20settembre%201962.pdf (dostęp: 1.01.2008).
159 Istituzione e ordinamento Della scuola media statale, L. 31 dicembre 1962, n. 1859, G.U. 30 gen-naio 1963, n. 27.
rozprowadzano podręczniki, materiały dydaktyczne, organizowano transport uczniów do szkoły i z powrotem.
Obowiązek szkolny dotyczył również dzieci niepełnosprawnych. Dla osób, które z różnych przyczyn nie mogły zrealizować programu szkolnego lub wypad-ły ze szkolnego systemu, ustawa przewidywała utworzenie specjalnych klas po-wtórkowych po zakończeniu pierwszego i trzeciego roku nauki. Klasa taka liczyła do piętnastu osób. W przypadku uczęszczania do szkoły uczniów o specjalnych potrzebach edukacyjnych ustawa przewidywała dla nauczycieli pracujących w tych klasach wsparcie specjalisty z wykształceniem medycznym, psychologicznym lub pedagogicznym. Utrzymanie szkół powierzono władzom lokalnym.
Początek lat siedemdziesiątych przyniósł nowe zasady zatrudniania i kształce-nia nauczycieli160, obowiązek edukacji osób niepełnosprawnych poniżej 18. roku życia przebywających w szpitalach i domach pomocy oraz konieczność przygo-towania w uniwersytetach i innych instytucjach publicznych oraz prywatnych specjalnych programów, a także kursów kształcenia dla nauczycieli i asysten-tów socjalnych161. Okres ten to czas tworzenia autonomii administracyjnej szkół i organów kolegialnych nimi zarządzających, na które państwo delegowało część uprawnień, kompetencji i odpowiedzialności. Rada pedagogiczna (il collegio dei docenti),którą tworzyli wszyscy nauczyciele z dyrektorem szkoły na czele (dirigen
te scolastico), miała prawo układania i zatwierdzania rocznych planów nauczania, szczególnie zajęć międzydyscyplinarnych. Wpływała na tworzenie klas, ocenianie realizacji programów szkolnych i proponowanie zmian. Rady klasowe (il consiglio di classe), składające się z nauczycieli uczących w danej klasie oraz przedstawicieli rodziców i uczniów (w klasach starszych), miały wpływ na klasowe programy na-uczania, korelację międzyprzedmiotową, metody pracy, współpracę z rodzicami.
Do zadań rady szkoły i komisji rewizyjnej (il consiglio di istituto e la giunta esecuti
va), które składały się również z nauczycieli, rodziców, uczniów i dyrektora szkoły, należało czuwanie nad finansami i majątkiem szkoły, dbałość o sprzęt technicz-ny i pomoce naukowe, wspomaganie planowania dydaktyczno-organizacyjnego.
Oprócz tego w szkolnej rzeczywistości funkcjonowały już: departament do spraw programów nauczania, komitet oceniający pracę nauczycieli, rada klasowa, rada uczniowska, rada rodziców162.
Wprowadzenie autonomii do włoskich szkół wiązało się z rzeczywistym prze-kazaniem organom kolegialnym zarówno części władzy, kompetencji, jak i obo-wiązków oraz odpowiedzialności za tworzenie wizerunku szkoły i jej zarządzanie.
Model ten w zbliżonej formie we włoskich szkołach funkcjonował do roku 2006.
W latach siedemdziesiątych czyniono pierwsze próby prowadzenia szkół o wy-dłużonym czasie pracy. Z uwagi na przemiany ekonomiczno-gospodarcze, rozwój
160 Norme sull’ordinamento della scuola elementare e sulla immissione in ruolo degli insegnan-ti degli insegnaninsegnan-ti della scuola elementare e della scuola meterna statale, Legge 24 settembre 1971, n. 820, G.U. 14 ottobre 1971, n. 261.
161 Lege 30 marzo 1979, n. 118, G.U. 2.04.1871, n. 82.
162 Decreti Delegati, n. 416, 417, 418, 419, 420, 31 maggio 1974, oraz n. 447, 30 luglio 1973.
miast i przemysłu oraz coraz większy odsetek pracujących rodziców rozpoczęły funkcjonowanie szkoły pracujące w pełnym wymiarze czasu – scuole a tempo pie
no statali163.
Lata osiemdziesiąte nie przyniosły żadnych znaczących przemian w zakre-sie struktury systemu szkolnego, natomiast zasadniczo zmieniły obowiązujące w szkole podstawowej programy nauczania. Szkoła podstawowa była zorganizo-wana w dwóch cyklach164. Pierwszy obejmował dwa pierwsze lata nauki dziecka, a cykl drugi stanowiły pozostałe lata edukacji podstawowej.
Kolejną reformę, która zmieniała funkcjonowanie systemu szkolnego, przepro-wadzono w latach dziewięćdziesiątych. Co prawda zachowała ona istniejącą już poprzednio bezpłatną i obowiązkową pięcioletnią szkołę podstawową oraz trzy-letnią szkołę średnią i co najmniej ośmioletni czas trwania obowiązku szkolnego od 6. do 14. roku życia (pięć lat szkoły podstawowej i trzy lata szkoły średniej)165, ale wdrożyła nauczanie modularne prowadzone przez zespoły nauczycielskie oraz wzmocniła autonomię szkół166. Najczęściej w skład modularnego zespołu wcho-dziło trzech nauczycieli, którzy uczyli w dwóch klasach, lub w szczególnych przy-padkach czterech nauczycieli wspólnie uczących trzy klasy. Każdy z nich nauczał określonej grupy przedmiotów (do tej pory w klasach początkowych szkoły pod-stawowej wszystkich przedmiotów uczył jeden nauczyciel).
W przypadku uczęszczania do szkoły dziecka niepełnosprawnego167 (ogólno-dostępne państwowe szkoły miały obowiązek kształcenia dzieci niepełnospraw-nych) „nauczyciele modularni” byli wspomagani przez dodatkowego nauczycie-la wspomagającego, di sostegno, który wchodził w skład zespołu dydaktycznego (przeważnie był to jeden nauczyciel dla czterech uczniów, choć oczywiście zale-żało to od stopnia niepełnosprawności i od rzeczywistej sytuacji konkretnej szko-ły; wówczas liczba dzieci w klasie była redukowana z 25 do 20). W skład zespo-łu dydaktycznego wchodzili także nauczyciele języków obcych, jako że od roku szkolnego 1990/1991 wprowadzono obowiązek nauczania języka obcego w szkole podstawowej. Ocenę (opisową) pracy ucznia wystawiał cały zespół nauczycieli pracujący z dzieckiem.
Nauczanie modularne było możliwe dzięki zapewnieniu swobody planowania
Nauczanie modularne było możliwe dzięki zapewnieniu swobody planowania