Promowanie europejskiego wymiaru edukacji polega na podejmowaniu takich działań, które „uświadamiałyby młodym pokoleniom, że Unia Europejska istnie-je, rozwija się i podejmuje decyzistnie-je, które w znacznym stopniu determinują ich teraźniejszość i przyszłość”38.
37 P. Hofmański, Europejska Konwencja Praw Człowieka, Zakamycze, Kraków 1997.
38 W. Rabczuk, Polityka edukacyjna Unii Europejskiej na tle przemian…, s. 168.
Rozmawiając o europejskim wymiarze edukacji, mówi się często o edukacji
„dla Europy”, „w Europie” i „o Europie”39.
Edukacja „dla Europy” była ukierunkowana na wykształcenie Europejczyka, który będzie świadom swoich praw i obowiązków obywatelskich, który przy po-szanowaniu innych społeczeństw i ich kultur będzie się identyfikował z europej-skimi wartościami, kulturą i społeczeństwem. Unię Europejską będzie postrzegał nie tylko jako obszar wspólnoty politycznej i gospodarczej, ale przede wszystkim jako mozaikę kultur i miejsce współpracy oraz współżycia autonomicznych jed-nostek ludzkich. Wynikała z tego konieczność kształtowania i wzmacniania euro-pejskiej tożsamości i europejskiego obywatelstwa, konieczność patrzenia na za-chodzące w Europie procesy z globalnego punktu widzenia, z punktu widzenia jedności Unii, a nie partykularnych interesów poszczególnych osób czy państw.
W literaturze przedmiotu można było znaleźć stwierdzenie, że najtrudniejsze wydawało się przełamanie bariery między postrzeganiem siebie i „innych”. Nie tylko Polacy myśleli schematem: my – Polacy i oni – Europejczycy. „Anglicy, ja-dąc na wakacje, mówili: «w tym roku spędzimy wakacje w Europie»; (...) «histo-ria Europy jest historią innych narodów»”40. Różnie także definiowano pojęcie
„imigranta”. Mieszkańcy Włoch, Francji, Niemiec, Wielkiej Brytanii, myśląc „imi-grant”, myśleli: „Azjata”, „Afrykanin”, „Australijczyk”. Polacy, mówiąc „imigrant/
cudzoziemiec”, mieli na uwadze nie tylko „Chińczyka” czy „Murzyna”, ale także
„Anglika”, „Niemca” i „Włocha”.
Dostrzeganie i promowanie wspólnego dziedzictwa kulturowego przy zacho-waniu świadomości istnienia odrębności kulturowej europejskich krajów było jednym z głównych celów edukacyjnych. W obliczu zagrożenia terroryzmem, mającego swe korzenie w kulturze islamu, wspólne europejskie elementy kultu-rowe, wspólne wartości i europejski styl życia nabrały nowego wymiaru i stały się bardziej widoczne na tle innych kultur. Edukacja „dla Europy” była też ro-zumiana jako edukacja dla pokoju, dla tolerancji, dla wzajemnego poszanowania i zrozumienia.
Edukacja „w Europie” obejmowała bezpośrednie poznawanie Europy i umie-jętność życia w dowolnym jej zakątku. Doświadczanie europejskości poprzez zanurzenie się w jej kulturze, uczestniczenie w obyczajach i rytuałach kraju, w którym się przebywa, potwierdzanie lub obalanie stereotypów, odkrywanie uro-kliwych zakątków i bogactwa przyrodniczo-krajobrazowego, doświadczanie kuli-narnych niespodzianek i codzienne kontakty z ludźmi są esencją tego typu edu-kacji. W szkolnej edukacji hasło to realizowano poprzez międzyszkolne wymiany młodzieży, międzynarodowe staże i szkolenia nauczycieli, przez formalną współ-pracę zawodową lub instytucjonalną i nieformalne kontakty towarzyskie. Zgod-nie z przysłowiem: „podróże kształcą wykształconych”, udoskonalaZgod-nie i europe-izowanie programów szkolnych poprzez wprowadzanie informacji o państwach
39 Z. Mach, Kształtowanie rozumienia pluralizmu kulturowego w edukacji dla zjednoczonej Europy [w:] J. Purchla, Europa Środkowa – nowy wymiar dziedzictwa, MCK, Kraków 2002, s. 171–175.
40 W. Rabczuk, Polityka edukacyjna Unii Europejskiej…, s. 172.
członkowskich, ich kulturach i mieszkańcach, środowisku przyrodniczym i spo-łecznym służyło „edukacji o Europie” i wspomagało edukację „w Europie”.
We wszystkich krajach UE oraz na każdym poziomie edukacyjnym można było znaleźć treści nauczania dotyczące krajów partnerskich UE, elementów ich historii, geografii, społeczeństw. Młodsze dzieci poznawały sposoby ży-cia swoich zagranicznych rówieśników, legendy z ich krajów, zabawy, piosenki i stroje regionalne. W starszych klasach uczniowie omawiali aspekty geograficz-ne, historyczgeograficz-ne, polityczne i społeczne europejskich społeczeństw oraz państwa, w którym mieszkają. Ponadto instytucje edukacyjne wspierane w tamtych latach programami Socrates, Młodzież, Leonardo, Grundtvig, Arion, Naric inspirowały uczniów/studentów/nauczycieli i kadrę zarządzającą do aktywnego poznawania krajów Europy, funkcjonowania edukacyjnych instytucji w Europie, wymiany dob rych praktyk. Łatwy dostęp do Internetu ułatwiał zdobywanie wszechstron-nej i szczegółowej wiedzy.
W Polsce po roku 1994 europejskie priorytety edukacyjne zaczęły się pojawiać w programach i szkolnych podręcznikach oraz założeniach kształcenia nauczycie-li. Twierdzono, że „przygotowanie polskiego społeczeństwa do integracji Polski z UE wymaga szerokiego rozwoju edukacji europejskiej. Rząd dołoży starań, by problematyka integracji europejskiej była trwale obecna w programach powszech-nego systemu edukacji41”. Można było zauważyć znaczący wzrost nasycenia tre-ści kształcenia informacjami o UE. Uczelnie proponowały nauczycielom specja-listyczne szkolenia i europeistyczne studia podyplomowe. W klasach starszych (głównie gimnazjum) do programu nauczania wprowadzano „ścieżki o integracji europejskiej”, co pozwoliło ukazać miejsce Polski w Europie, jej wkład w kulturo-we dziedzictwo i wspólne historyczne losy. W polskim systemie edukacji przewi-dziano możliwość organizowania szkół dla mniejszości narodowych i etnicznych i nauczanie języka tych mniejszości42. W szkołach każdego szczebla (od szkół pod-stawowych po licea) powstawały szkolne kluby europejskie, które działały na za-sadzie kół zainteresowań, propagowały wiedzę o Europie, organizowały konkursy, wymiany młodzieżowe etc., co było dowodem na wielkie zainteresowanie sprawa-mi Europy wśród uczniów.
Ośrodki badania opinii publicznej systematycznie monitorowały zmiany za-chodzące w świadomości społecznej w zakresie poziomu akceptacji nowych idei, tworzenia autowizerunku Polaków na tle krajów europejskich, funkcjonowania w naszym społeczeństwie stereotypów dotyczących narodów i państw europej-skich. Oczywiście niebagatelną rolę w promowaniu europejskiego wymiaru edu-kacji odegrało uczestnictwo polskich szkół, uczniów i nauczycieli w międzyna-rodowych programach edukacyjnych (Socrates, Leonardo, Młodzież). Rok 2005
41 Narodowa Strategia Integracji, Monitor Integracji Europejskiej, wydanie specjalne, KIE, sty-czeń 1997, s. 7.
42 Rozporządzenie MENiS z dnia 26 lutego 2002 r. w sprawie podstawy programowej wycho-wania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół, Dz.U. z 2002 r.
Nr 51, poz. 458.
ogłoszono Rokiem Aktywnego Obywatelstwa. Działania szkolne oscylowały wo-kół tej tematyki i polegały między innymi na uczeniu młodzieży i dorosłych świa-domego uczestniczenia w życiu publicznym kraju oraz Europy. Zaczęły powsta-wać organizacje pozarządowe oraz nieformalne zrzeszenia uczniów i nauczycieli promujące działania na rzecz obywatelskiej świadomości43.
Centralny Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli, a w ślad za nim także ośrod-ki wojewódzośrod-kie organizowały szkolenia nauczycieli i publikowanie materiałów dydaktycznych wspierających wdrażanie do szkolnych programów wymiaru euro pejskiego44. Polska telewizja rozpoczęła emitowanie programów o tematyce unijnej oraz wydawanie na kasetach wideo filmów dydaktycznych45. Europejski wymiar edukacji w Polsce dotyczył również zintensyfikowania i powiększania oferty edukacyjnej w zakresie nauczania języków obcych. Edukacja regionalna, która jako ścieżka edukacyjna pojawiła się na poziomie szkoły średniej, miała wspierać kształtowanie tożsamości nie tylko narodowej i regionalnej, ale także europejskiej.
Podkreślić jednak trzeba, że zmiana świadomości społecznej to proces długo-trwały i przez wiele kolejnych lat, choć od 1 maja 2004 roku Polska była członkiem UE, niektórzy (także przedstawiciele władzy i mediów) mówili „u nas” i „w Unii”, jakby nie dostrzegając tego, że „w Unii” już oznacza „u nas”. Niezależnie od nie-pełnej być może jeszcze świadomości i gotowości myślenia o terenie UE jako o własnym terenie można było zauważyć (dzięki zapisom Deklaracji Bolońskiej i szybkiemu rozwojowi programu Erasmus) zwiększenie liczby polskich studen-tów uczących się za granicą i zagranicznych studenstuden-tów uczących się w Polsce. Taka wymiana międzynarodowa sprzyjała przenikaniu się kultur, myśleniu o tolerancji i przeciwdziałaniu ksenofobii.