Priorytet ten w krajach UE był realizowany poprzez wprowadzaną do szkół edu-kację ekonomiczną, tworzenie i doskonalenie programów nauczania oraz mate-riałów dydaktycznych dla uczniów i nauczycieli. Zachęcano do podejmowania własnej aktywności w zakresie przedsiębiorczości, inwestowania w kapitał ludzki,
43 Por. np.: http://www.ceo.org.pl/index.php?wysw=5&sgl=2&dzial=1565 (dostęp: 1.01.2017).
44 W 1998 r. CODN opublikowało multimedialny pakiet edukacyjny Integracja Europejska, Euro
pa na co dzień zawierający materiały dydaktyczne dla nauczycieli oraz dla uczniów.
45 Cykl audycji telewizyjnych emitowanych przez TVP2 pt. Europa na co dzień oraz Europa na wynos.
wspomaganie rozwoju partnerstwa instytucji edukacyjnych i partnerów społecz-nych oraz badania społeczne i wspieranie rozwoju kompetencji kluczowych46.
Powiązanie polityki edukacyjnej z polityką regionalną oraz zaangażowanie w proces edukacyjny partnerów społecznych, w tym także instytucji pozarządo-wych, przedsiębiorców i ludzi ze świata biznesu, pozwalało na dostosowanie kie-runków i sposobów kształcenia do lokalnego zapotrzebowania (np. w Niemczech w niektórych landach rozwinął się system dualny – studenci szkół wyższych zwa-nych Berufsakademien podczas studiów nawiązywali współpracę i podpisywali kontrakty z przedsiębiorstwami47).
Coraz częściej głównym atutem przy poszukiwaniu pracy było posiadanie wie-lu zróżnicowanych kompetencji, doświadczenia zawodowego (zdobywanego naj-częściej jeszcze podczas studiów w pracy wolontariackiej) oraz wysokiej jakości wykształcenia.
W roku 2004 Parlament Europejski, Rada Europy oraz OECD/CEPES opra-cowały dokument48 wyznaczający formę potwierdzania wykształcenia, specyficz-ne portfolio składające się z pięciu części. Dokument ten przyjął nazwę Europass i składały się na niego: Europass CV – wystandaryzowany formularz życiorysu, Europass Mobilność – dokument potwierdzający okresy nauki i szkolenia odbyte za granicą własnego kraju po 1 stycznia 2005 roku, Europass suplement do dy-plomu – będący dokumentem obrazującym przebieg edukacji, potwierdzającym zdobytą wiedzę i kompetencje, Europass suplement do dyplomu zawodowe-go – to dokument potwierdzający kompetencje zawodowe, przebieg kariery edu-kacyjnej, odbyte staże i praktyki etc., Europass paszport językowy – dokument potwierdzający kompetencje językowe zdobyte w wyniku formalnego bądź nie-formalnego kształcenia (określane na podstawie kryteriów opracowanych przez Radę Europy49).
Problem bezrobocia, także wśród absolwentów wyższych uczelni, niemal we wszystkich krajach UE wymusił rozbudowę sieci studiów podyplomowych, kursów zawodowych doskonalących lub podnoszących kwalifikacje i umożliwiających zdo-bywanie pożądanych kompetencji kluczowych50, które pozwalałyby przeciętnemu Europejczykowi, bez względu na wiek i miejsce zamieszkania, umieć odnaleźć się w otaczającej go rzeczywistości i funkcjonować w Europie XXI wieku. „Często uwa-ża się, że różnice kompetencji prowadzą do podziałów społecznych, różnic w docho-dach, a co za tym idzie, marginalizacji i wykluczenia społecznego”51.
46 Kompetencje kluczowe. Realizacja koncepcji na poziomie szkolnictwa obowiązkowego, Dyrekcja Generalna ds. Edukacji i Kultury, Komisja Europejska, Eurydice, Warszawa 2005.
47 S. Sawicka-Wilgusiak, Szkolnictwo wyższe w krajach europejskich – egzemplifikacja przemian społecznych [w:] Edukacja i dialog w świecie przyszłości, red. H. Kwiatkowska, M. Szybisz, WSH, Puł-tusk, 2003, s. 191–209.
48 Decyzja Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 15 grudnia 2004 r. nr 2241/2004/WE; ogło-szona w Dz.Urz. UE 31.12.2004.
49 https://europass.cedefop.europa.eu/pl/resources/european-language-levels-cefr (dostęp: 1.01.2017).
50 S. Sawicka-Wilgusiak, Szkolnictwo wyższe w krajach europejskich…, s. 191–209.
51 Kompetencje kluczowe…, s. 12.
Do kompetencji kluczowych zaliczano wówczas: komunikację w języku ojczy-stym i w językach obcych, posługiwanie się technologiami informacyjnymi i ko-munikacyjnymi, alfabetyzm matematyczny i kompetencje w zakresie matematyki, nauk ścisłych i techniki, przedsiębiorczość, kompetencje interpersonalne i oby-watelskie, umiejętność uczenia się oraz kulturę ogólną. Bezpośrednim skutkiem opracowania tego katalogu kompetencji była weryfikacja narodowych programów nauczania i przesunięcie środka ciężkości w nauczaniu z przekazywania wiedzy na kształtowanie kompetencji (rozumianych jako integralny zestaw wiedzy, umie-jętności i postaw), a co za tym idzie – wprowadzenie narodowych standardów weryfikacji ich uzyskania. Proces systematycznego włączania kompetencji kluczo-wych do edukacji odbywał się na wszystkich poziomach nauczania, choć każdy z krajów UE miał pełną swobodę w ich interpretowaniu, nazywaniu i certyfiko-waniu. Wiele krajów wprowadzało specjalne kompetencje uwarunkowane swoją specyfiką kulturowo-społeczną i edukacyjną52. Certyfikacja uzyskanych kompe-tencji kluczowych odbywała się podczas egzaminów prowadzonych na zakoń-czenie określonego etapu edukacji. Wymagane poziomy osiągnięć określane były mianem „progów kompetencyjnych” i prowadziły do uzyskania świadectwa.
Belgijska wspólnota flamandzkojęzyczna na przestrzeni lat opracowała nie-zwykle bogaty katalog kompetencji kluczowych, które wdrażano do pracy szkół:
kompetencje społeczne (aktywne uczestnictwo w społeczeństwie z poszanowa-niem jego wymiaru wielokulturowego i przestrzegaposzanowa-niem równości szans, kom-petencje komunikacyjne, umiejętność współpracy, umiejętność poprawnego reagowania i interakcji w kontaktach z rozmówcą, zdolność ekspresji werbalnej i pozawerbalnej), pozytywny obraz własnej osoby (łącznie z wiarą we własne moż-liwości), umiejętność niezależnego myślenia i działania, kompetencje w zakresie pozyskiwania i przetwarzania danych, umiejętność rozwiązywania problemów, dokonywania wyborów i ich uzasadniania, umiejętność opracowywania planów i ich realizowania, krytycznego myślenia oraz działania, zdolność do refleksji, ak-ceptacja cudzych doświadczeń, kompetencje motywacyjne (odwaga poszukiwań i chęć do nauki, otwarcie na rzeczywistość, umiejętność podejmowania inicja-tyw), sprawność intelektualna: kreatywność i pomysłowość, elastyczność i zdol-ność adap tacji, kompetencje funkcjonalne (kompetencje językowe, techniczne).
Tak bogaty zestaw kompetencji obejmował zarówno nauczanie przedmiotowe, między przedmiotowe, szkolne, pozaszkolne, jak i samokształcenie.
W systemie edukacyjnym Finlandii kompetencje kluczowe były pogrupo-wane w trzech punktach. Pierwsza grupa to wszechstronny rozwój jednostki obejmujący przygotowanie do życia w społeczeństwie (poprzez zrównoważo-ną osobowość i właściwą samoocenę, poszanowanie życia ludzkiego, przyrody i praw człowieka, szacunek dla wiedzy, własnej pracy i pracy innych, zdrowie fizyczne, psychiczne i dobre samopoczucie w grupie społecznej, dobre manie-ry, odpowiedzialność i umiejętność współpracy, tolerancja i zaufanie do ludzi,
52 Ibid.
kultur i grup społecznych, aktywne uczestnictwo w życiu społecznym, umiejęt-ność działania w społeczeństwie demokratycznym, działanie na rzecz trwałego i zrównoważonego rozwoju). Druga to niezbędna wiedza i umiejętności, które obejmują: wrażliwość na ludzkie uczucia i potrzeby, świadomość istnienia różnic religijnych i światopoglądowych, znajomość historii, kultury i literatury, wiedzę o przyrodzie i zdrowiu, znajomość ekonomii i techniki, umiejętności praktyczne i kreatywność, umiejętności komunikacyjne (język ojczysty, drugi język urzędo-wy, języki obce), myślenie matematyczne i umiejętności wykorzystania go, bieg-łość w posługiwaniu się nowoczesnymi technologiami informacyjnymi i komu-nikacyjnymi, opanowanie wiedzy i umiejętności związanych z językiem i kulturą.
Trzeci zestaw kompetencji obejmował: promowanie równości szans edukacyj-nych i kształcenia ustawicznego, dorastanie i uczenie się człowieka jako jednostki i jako członka grupy społecznej, samodzielne i krytyczne poszukiwanie wiedzy oraz umiejętności współpracy, gotowość i dążność do dalszej nauki i kształcenia ustawicznego, pozytywny obraz samego siebie, umiejętność analizowania i wyko-rzystywania wiedzy oraz umiejętności.
W Danii katalog kompetencji kluczowych był wdrażany na etapie szkolnictwa obowiązkowego. Należały do niego kompetencje: społeczne, uczenia się, komu-nikacyjne, samodzielnego podejmowania decyzji, demokratyczne, ekologiczne, kulturalne, zdrowotne, związane ze sportem i rozwojem fizycznym, kreatywność i innowacyjność.
Choć we Włoszech brakowało zapisów legislacyjnych wprowadzających poję-cie kompetencji kluczowych (competenze di chiave), to programy szkolne i tak je zawierały i wiązały ze szczegółowymi celami nauczania, takimi jak: edukacja ję-zykowa – w tym nauczanie co najmniej jednego języka obcego, edukacja w zakre-sie geografii, historii i wiedzy obywatelskiej, edukacja matematyczna, nauki ścisłe i przyrodnicze (w tym edukacja ekologiczna i zdrowotna), edukacja techniczna, artystyczna, muzyczna i wychowanie fizyczne. W szkołach średnich eksperymen-talnie wprowadzano nauczanie ekonomii i prawa.
Przystąpienie Polski do UE zintensyfikowało działania państwa, samorzą-dów oraz organizacji pozarządowych dotyczące przygotowania społeczeństwa do nowych warunków społecznych i ekonomicznych. Korzystając z finansowa-nia w ramach budżetu państwa oraz środków finansowych płynących z funduszy strukturalnych (np. EFS, EQUAL), zintensyfikowano kształtowanie i wspieranie rozwoju kompetencji kluczowych, zwiększenie stopnia inwestowania w kapi-tał ludzki, wspomaganie rozwoju partnerstwa między instytucjami publicznymi a prywatnymi oraz współpracy ze środowiskiem naukowym.
W odniesieniu do przyjętej w UE decyzji o utworzeniu dokumentu Europass53, potwierdzającego zdobyte wykształcenie, Polskie Ministerstwo Edukacji Narodo-wej i Sportu w lipcu 2004 roku podpisało rozporządzenie w sprawie dyplomów i tytułów zawodowych oraz wzorów dyplomów wydawanych przez uczelnie.
53 Zob. http://www.europass.org.pl (dostęp: 1.01.2017).
Przytoczone przykłady wskazują, iż na pierwotnym etapie rozwoju myśli na temat kompetencji kluczowych istniała ogromna rozbieżność w ustalaniu, na-zywaniu, ocenianiu i sposobach ich kształtowania w krajach europejskich. Do-piero w roku 2006 Parlament Europejski ujednolicił europejskie ramy kompeten-cji kluczowych54. Po raz pierwszy na szczeblu europejskim wskazano i dokładnie opisano kompetencje niezbędne do funkcjonowania w europejskiej rzeczywi-stości, do samorealizacji, uzyskania szans na rynku pracy opartym na wiedzy55. Niemniej zaistnienie tego zjawiska i obecność kompetencji kluczowych w edu-kacyjnym słowniku pojęć spowodowały konieczność ponownego przemyś lenia celów i efektów edukacji oraz aktualizowanie narodowych polityk edukacyjnych i programów nauczania.