Poddawany analizie w niniejszej rozprawie proces komunikacji społecznej samorządów wyzwoliły przekształcenia ustrojowe, które zaszły w 1989 roku.
Przemiany demokratyczne w Polsce poprzedził kryzys systemu totalitarnego w ZSRR, gdzie od 1988 roku Michaił Gorbaczow, sekretarz generalny Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego realizował kurs głasnosti (jawności politycznej) i pieriestrojki (przebudowy gospodarczej i politycznej)60. Ogromny wpływ na sytuację społeczną wywierała także postać papieża Jana Pawła II i jego społeczne nauczanie, w którym akcentował znaczenie godności ludzkiej, przestrzegania praw człowieka i potrzebę demokracji, co znajdowało szeroki oddźwięk61. Symbolem tych przemian stały się w Polsce obrady Okrągłego Stołu w 1989 roku. W nowej rzeczywistości ustrojowej wszystkim obywatelom zapewniono wolność wyrażania poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji. Zakazano cenzury i koncesjonowania prasy62.
Transformacja ustrojowa stworzyła warunki pozwalające na trwałe zastąpienie państwa autorytarnego strukturami wynikającymi z wdrożenia elementów modelu liberalnej demokracji, która charakteryzuje się trzema cechami głównymi: jest pośrednią i przedstawicielską formą demokracji - urząd polityczny można objąć dzięki wygranej w regularnie odbywających się wyborach, przeprowadzonych na podstawie formalnej równości politycznej - ,jeden człowiek, jeden głos; każdy głos ma taką samą wartość”; opiera się na rywalizacji i wyniku wyborów - warunki ku temu zapewniają pluralizm polityczny, tolerancja wobec wielu konkurujących ze sobą przekonań, pozostających w konflikcie filozofii społecznych, a także rywalizujących ze sobą ruchów i partii politycznych; zakłada wyraźny podział na państwo i społeczeństwo obywatelskie - stan ten jest utrzymywany zarówno przez wewnętrzne,
60 Charles Tilly, Dem okracja, Warszawa 2008, s. 165.
61 Jakub Tyszkiewicz, Edward Czapiewski, H istoria powszechna. Wiek XX, Warszawa 2010, s. 951.
62 Tomasz Mielczarek, Monopol, pluralizm, koncentracja. Środki kom unikowania masowego w Polsce w latach 1989 - 2006, Warszawa 2007, s. 13.
Internet w komunikowaniu publicznym gmin województwa śląskiego
jak i zewnętrzne mechanizmy kontroli władzy rządu, a także istnienie autonomicznych grup i interesów oraz rynkowej lub kapitalistycznej organizacji życia społecznego .63
Rozpoczął się czas demokratyzacji rozumianej jako przejście od autorytaryzmu do demokracji liberalnej. Do najistotniejszych cech tego procesu zaliczają się:
przyznanie podstawowych wolności, w szczególności praw politycznych, ustanowienie powszechnych i konkurencyjnych wyborów oraz (zwłaszcza w systemach postkomunistycznych) przeprowadzenie reform rynkowych64.
Wprowadzenie rozwiązań wynikających z doktryny liberalnej demokracji zrewolucjonizowało autokratyczne dotychczas państwo nie tylko w aspekcie politycznym, lecz także gospodarczym i społecznym. Stało się to w stosunkowo krótkim czasie, kiedy to dokonano radykalnych przekształceń w zakresie obowiązującego prawa. Utrwalone latami stagnacji czasów PRL-u uwarunkowania regulujące różnego rodzaju aspekty życia społecznego w sposób gwałtowny uległy zmianie. Zdaniem historyków rząd Mazowieckiego i tzw. sejm kontraktowy wykonali ogromną pracę legislacyjną, która w dużym stopniu przyczyniła się do przemian gospodarczych w państwie i kontynuacji przemian demokratycznych. W dniu 20 grudnia 1989 roku przyjęto ustawę o powołaniu Krajowej Rady Sądownictwa, strzegącej od tej pory niezawisłości sędziowskiej i niezależności sądów, a 29 grudnia znowelizowano Konstytucję PRL, usuwając artykuły o socjalizmie i gospodarce planowej. Dla państwa, które odzyskało po pół wieku swą suwerenność, wprowadzono tradycyjną nazwę - Rzeczpospolita Polska65. Przekształcenia polityczne, prawne i gospodarcze wyznaczać zaczęły nowy i jakościowo zupełnie odmienny okres w polskiej rzeczywistości.
Przemiany zachodzące po „okrągłym stole” i częściowo wolnych wyborach parlamentarnych z 4 czerwca roku 1989 pozwoliły również na rozpoczęcie procesu przywracania samorządności. Co ważne, początek tego procesu stanowiło
-6j Andrew Heywood, Ideologie polityczne. Wprowadzenie, Warszawa 2008, s. 56 i 57.
64 Andrew Heywood, Politologia, Warszawa 2008, s. 100.
65 Ryszard Kaczmarek, H istoria Polski 1914-1989, Warszawa 2010, ss. 842 i 843.
pionierskie wśród państw postkomunistycznych - wprowadzenie samorządu gminnego na mocy serii ustaw z 1990 roku, w tym ustawy z 8 marca 1990 roku o samorządzie terytorialnym (która od 1999 r. nosi, wobec wprowadzenia samorządu wyższych szczebli, tytuł o samorządzie gminnym). Przywracając samorząd gminny, wyraźnie nawiązywano do tradycji II Rzeczpospolitej - co oznaczało pośrednie nawiązywanie do klasycznego modelu niemieckiego, a zarazem przyjmowanie, w jej umiarkowanej postaci, „państwowej” konstrukcji samorządu; umiarkowanie wynikało z dostrzeżenia, że istniały już europejskie standardy samorządu. Zarazem, co w państwach postkomunistycznych było wówczas wyjątkowe, radykalnie zerwano z instytucjami typu radzieckiego, nie „cywilizując” rad narodowych, lecz znosząc je, by od nowa stworzyć rzeczywisty samorząd66. Reforma samorządowa zaowocowała konstytucyjnym zagwarantowaniem samodzielności gmin. Została zwieńczona - jak już pisałam - wprowadzeniem ustawami z 1998 roku trójstopniowego podziału administracji z wyodrębnieniem szczebla gminy, powiatu i województwa samorządowego.
Transformacja ustrojowa obok wymiaru politycznego, społecznego i gospodarczego67 znalazła oczywiście odzwierciedlenie w sferze środków masowego przekazu. W ujęciu medioznawczym zmiany polityczne mocno uwidoczniły się szczególnie w sferze komunikowania, gdyż wraz z zagwarantowaniem wolności słowa mass media podlegały przekształceniom ideologicznym, własnościowym, strukturalnym i organizacyjnym. Zapowiedziana przez premiera Mazowieckiego w styczniu 1990 roku likwidacja cenzury została sprawnie przeprowadzona, ponieważ
66 Hubert Izdebski, Sam orząd terytorialny. Podstawy ustroju i działalności, Warszawa 2008, s. 65.
67 Pamiętać należy o relacjach ekonomicznych początku okresu transformacji, gdy budżet państwa wykazywał deficyt, gospodarka cechowała się stałymi niedoborami i strukturalnym marnotrawieniem zasobów, rosła stopa inflacji, waluta była niewymienialna, spadał poziom życia przy poszerzającym się ubóstwie, którego skalę oddaje fakt, że „w 1989 roku najniższe dochody mieli emeryci i renciści. 20%
wiejskich gospodarstw emeryckich i rencistów uznało, że starcza im tylko najedzenie ale nie starcza im na ubranie, bądź nie starcza im nawet na najtańsze jedzenie bądź ubranie”. Źródło: Emilia Jakóbczak, Ubóstwo ja k o kwestia społeczna w gospodarce trans-formującej się - p rzykład Polski, [w:] Nauki Społeczne 2. Współczesne społeczeństwa - nadzieje i zagrożenia, red. O. Kowalczyk, Wrocław 2010, s.
35.
formalnie Urząd został rozwiązany w czerwcu. Koniec monopolistycznej pozycji PZPR skłaniał do zajęcia się jej prasą - w styczniu 1990 roku wyszedł ostatni numer
„Trybuny Ludu”, a dwa miesiące później sejm zadecydował o likwidacji koncernu RSW „Prasa-Książka-Ruch”. Przemianie uległo polskie życie polityczne, wraz z nim
68 *
zmieniły się media, przyjmując nowe powinności i wchodząc w nowe role . Kierunek rozwoju mediów oparty o gospodarkę wolnorynkową przyczynił się do rozkwitu wydawnictw prezentujących pluralistyczną formułę przedstawiania rzeczywistości, a później do wytworzenia się warunków sprzyjających tabloidyzacji przekazów.
Natomiast biorąc pod uwagę sferę strukturalną kierunek ten doprowadził do koncentracji własności w mediach.
1.5 Wypełnianie funkcji mediów przez prasę jednostek samorządu