W literaturze przedmiotu podkreśla się, że fundacje i stowarzyszenia stanowią współcześnie rdzeń społeczeństwa obywatelskiego,
definiowane-go jako przestrzeń, rozciągającą się między rodziną, państwem i rynkiem, w której funkcjonują oddolne organizacje społeczne (A. Wiktorska-Święc-ka 2007: 17–25). W tej przestrzeni obywatele prowadzą działania, polegają-ce na wypracowywaniu rozwiązań problemów społecznych, które następnie można traktować jako dobro wspólne. Społeczeństwo obywatelskie tworzą ludzie, mający poczucie odpowiedzialności za to, co się wokół nich dzieje i aktywnie starają się wpłynąć na kształt otaczającej ich rzeczywistości spo-łecznej, gospodarczej i politycznej (H. Izdebski 2001: 41).
E. Leś wskazuje, że w zachodnim kręgu kulturowym aktywność or-ganizacji społecznych nie jest charakterystyczna dla ostatnich dziesięciole-ci, ale ma wielowiekową tradycję. Sektor pozarządowy ma dawno wypra-cowane rozwiązania prawne w Stanach Zjednoczonych i krajach Europy Zachodniej. Szczególnie inspirującą rolę w historycznym rozwoju i działal-ności organizacji pozarządowych odegrały: idea filantropii, koncepcja no-wego liberalizmu, zasada pomocniczości oraz doktryna państwa opiekuń-czego. Idea filantropii rozwinęła się pod wpływem tradycji chrześcijańskiej, akcentowała potrzebę zapewnienia opieki wszystkim ubogim w imię mi-łosierdzia, wyznaczając ówczesnym zrzeszeniom funkcję ratowniczą. Już w średniowieczu Kościół rzymski, zakony, parafie, bractwa religijne oraz władcy feudalni tworzyli pierwsze instytucje zorganizowanej pomocy. Po-lityki publiczne w tym zakresie wywodzą się więc z działalności dobro-czynnej Kościoła oraz religijnych i świeckich towarzystw filantropijnych, a także organizacji samopomocy rzemieślniczej i kupieckiej (E. Leś 2000:
220–221).
Początki fundacji sięgają prawa rzymskiego, gdy funkcjonowały fundacje niesamodzielne, które stanowiły masy majątkowe powierzone korporacjom (zrzeszeniom osób) lub osobom fizycznym z obowiązkiem przeznaczenia ich na określone cele. W V i VI wieku przekształciły się one w byty samodziel-ne, umożliwiające realizację określonych zadań niegospodarczych, opartych na majątku przeznaczonym na ten cel przez ich założycieli. Na ziemiach pol-skich fundacje pojawiły się w XII–XIII wieku. W tym okresie powstawa-ły sieci przytułków dla ubogich w parafiach i fundacje szpitalne. Początko-wo, opierały się one na zakonach religijnych, takich jak Szpitalny Zakon Ry-cerski, nazywany pierwotnie Zgromadzeniem czy też Wspólnotą Świętego
Jana. Jest to najstarszy z istniejących obecnie zakonów rycerskich. Powstał on w XI wieku w Jerozolimie na bazie hospicjum fundacji włoskich kupców z państewka Amalfi. W Polsce Zakon istniał od XII wieku i był nazywany Zakonem Joannitów, Zakonem Szpitalników czy Zakonem Świętego Jana.
Joannici prowadzili szpital dla ubogich i wędrowców przy kościele św. Mi-chała, założony w 1170 roku w Poznaniu. W XIII i XIV wieku również osoby świeckie zaczęły powoływać fundacje szpitalne. W 1222 roku Żegota, kasztelan krakowski, ufundował w Sandomierzu kościół i szpital św. Ducha, opiekę nad tymi obiektami powierzył Duchakom, sprowadzonym z Krako-wa. Z kolei w XVI i XVII wieku nastąpił rozkwit hojności społeczności na cele kościelne, w tym na prowadzone przy nich szpitale (M. Arczewska 2008:
98–102).
Na XVII wiek i pierwszą połowę XVIII wieku przypada okres inten-sywnego rozwoju działalności dobroczynnej organizacji społecznych w Eu-ropie i początki amerykańskich voluntary associations. Ideowe i historyczne ich podstawy wywodzą się z europejskich gmin (szczególnie angielskich pro-testanckich) przeniesionych następnie przez osadników na grunt amerykań-ski. Organizacje te zainicjowały na Nowym Kontynencie nurt działalności filantropijnej — filantropię świecką. Narodziny świeckich organizacji filan-tropijnych przypadają na wiek XVII. W 1657 roku powstało Szkockie To-warzystwo Dobroczynne, którego celem była pomoc osadnikom szkockim na zasadach pomocy wzajemnej (E. Leś 2000: 44–45).
Analizując ten proces z perspektywy tworzenia norm prawnych, trze-ba wskazać, że w 1601 roku w Wielkiej Brytanii obowiązywały już przepi-sy będące próbą unormowania działań charytatywnych, podejmowanych dla zaspokajania potrzeb społecznych w różnych dziedzinach życia (G. Magnu-szewska-Otulak 1992: 12–93). Z kolei do pierwszych aktów prawnoustro-jowych odnoszących się do praw jednostki należy zaliczyć angielską Wiel-ką Kartę Swobód (Magna Charta Libertatum) z 1215 roku, Petycję o Prawo (Petition of Right) z 1628 roku oraz Deklarację Praw (Bill of Rights) z 1689 ro-ku (R. Stawicki 2011: 3). Niemniej jednak, prawo stowarzyszeń jest stosun-kowo nową dziedziną prawa. Po raz pierwszy prawo zrzeszania się zostało bowiem wymienione w aktach prawnych tworzących się Stanów Zjednoczo-nych oraz w dokumentach z czasów Rewolucji Francuskiej z 1789 roku.
Po-cząwszy od XIX wieku prawo to było stosunkowo regulowane w prawodaw-stwie poszczególnych państw (P. Suski 2011: 17).
Z kolei pierwszym chronologicznie aktem prawa międzynarodowego stanowiącego o prawie zrzeszania się była Powszechna Deklaracja Praw Człowieka przyjęta przez Zgromadzenie ONZ dnia 10 grudnia 1948 roku.
W art. XX Deklaracji określono bowiem prawo stowarzyszania się w uję-ciu pozytywnym (każdy człowiek ma prawo do spokojnego zgromadzania i stowarzyszania się) oraz negatywnym (nikogo nie można zmusić do należe-nia do jakiegoś stowarzyszenależe-nia). Prawo zrzeszanależe-nia się uzyskało normatywną treść w Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych przy-jętym przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 19 grudnia 1966 roku ratyfikowa-nym przez Polskę w 1977 roku. Jednak dopiero po przemianach ustrojowych Polska ratyfikowała Protokół fakultatywny do Paktu, który przewiduje moż-liwość składania indywidulanych skarg do Komitetu Praw Człowieka w Ge-newie (P. Suski 2011: 84–85).
Przyglądając się współczesnym danym dotyczącym aktywności fundacji, warto odnieść się do wyników badań European Foundation Centre „Rese-arch Task Force” które wskazują, że w 24 krajach członkowskich Unii Euro-pejskiej około 273 tysięcy podmiotów jest określanych jako fundacje, z czego ponad jedna trzecia to fundacje pożytku publicznego. Jednak cechą charakte-rystyczną europejskiego sektora fundacji jest jego szeroka różnorodność. Pra-wo regulujące działalność fundacji istotnie różni się w krajach europejskich, a definicja tego pojęcia jest inna w każdym z nich (G. Salole 2009: 28–29).