Jak w świetle powyższych uwag, należy się ustosunkować do zagadnienia wzajemnej relacji socjologii prawa i polityki prawa?
Zarówno w pismach L. Petrażyckiego, jak i w publikacjach innych au-torów, problem ten ujmowany jest często w sposób, który da się wyrazić w następującym sformułowaniu: socjologia prawa, rozumiana jako nauka
„[…] o właściwościach przyczynowych, przyczynowym działaniu prawa oraz różnych jego odmian i składników” dostarcza opartej na empirycznych bada-niach wiedzy teoretycznej, na podstawie której polityka prawa buduje i uza-sadnia projekty prawne. W istniejącej literaturze trudno jest jednak znaleźć wyraźną i jednoznaczną odpowiedź na następujące pytania: Czy wchodzą tu w grę dwie całkowicie odrębne dyscypliny naukowe (oraz co, ewentualnie, stanowiłoby kryterium tej odrębności) czy też pomiędzy socjologią prawa
(jako dyscypliną opisującą i wyjaśniającą działanie prawa) i polityką prawa zachodzi tylko swego rodzaju podział pracy wynikający z postulatu stosowa-nia w nauce pełnego cyklu metody naukowej? W tym ostatnim przypadku mielibyśmy do czynienia z jedną dyscypliną naukową, podzieloną jedynie ze względów technicznych na dwie poddyscypliny.
Czy polityka prawa jest nauką empiryczną, tak jak to się przyjmuje bez zastrzeżeń w stosunku do socjologii prawa, czy też, analogicznie do jednego ze sposobów pojmowania socjotechniki (Podgórecki 1972: 10), jest to na-uka o toku postępowania celowościowego właściwym dla racjonalnego upra-wiania praktyki legislacyjnej? W tym drugim przypadku wszystkie badania mogące występować jako ogniwa celowościowego toku postępowania legisla-cyjnego nie byłyby integralną częścią polityki prawa. Co najwyżej można by w takim ujęciu potraktować jako badania polityki prawa, badania empiryczne nad rzeczywistymi metodami uprawiania praktyk legislacyjnych.
Gdyby przyjąć z kolei założenie, że obie dyscypliny mogą mieć charakter empiryczny, powstaje pytanie, czy oznacza to istnienie dwu rodzajów wiedzy teoretycznej, jako podstawy dla praktyki legislacyjnej, a także pytanie, który z nich należy uznać za bardziej użyteczną i adekwatną podstawę teoretyczną dla naukowego projektowania i uzasadniania tej praktyki?
Rozważając powyższe zagadnienia, należy odrzucić koncepcję polityki prawa, jako biernego „odbiorcy” czy „przetwórcy” teoretycznej wiedzy, którą dysponowała by wyłącznie socjologia prawa. Tak rozumianą dyscyplinę trud-no byłoby poza tym nazwać nauką. Hipotezy celowościowe, mające statrud-nowić istotę naukowej polityki prawa muszą być, tak, jak wszystkie inne hipotezy, zweryfikowane, aby mogły uzyskać walor naukowego uzasadnienia dla jakiej-kolwiek racjonalnej działalności praktycznej. Jeśli weryfikacja takich hipotez nie należy do socjologii prawa, rozumianej jako nauka tzw. teoretyczna, po-winna zająć się tym polityka prawa.
W ten sposób do nauki polityki prawa można by zaliczyć wszystkie badania związane z potrzebą uzasadniania projektów legislacyjnych prze-widziane metodologią celowościowego postępowania, swoistego dla polityki prawa (Podgórecki 1957). Dotyczyłoby to przede wszystkim badań zmie-rzających do uzasadniania potrzeby i celów działalności prawodawczej, ba-dań weryfikujących hipotezy, na których zostały oparte projekty normatywne
oraz badania oceniające skutki wdrożenia tych projektów (z punktu widze-nia całej serii działań legislacyjnych te ostatnie badawidze-nia są bardzo zbliżone w swym charakterze do diagnostycznych badań mających na celu konstata-cję potrzeby i celu interwencji prawnej). Ze względu na ograniczone możli-wości prowadzenia eksperymentalnych badań weryfikujących projekty roz-wiązań prawnych szczególne znaczenie dla polityki prawa przypisać należy badaniom oceniającym skutki nowo wprowadzanych przepisów. Problema-tyka tego rodzaju badań jest żywo dyskutowana np. w Stanach Zjednoczo-nych, gdzie wykorzystywane są one dla potrzeb szeroko rozumianej praktyki społecznej⁸. Bardzo ciekawe doświadczenia badawcze tego rodzaju zgroma-dzone zostały też w latach 70. w Skandynawii, w ramach eksperymentów społeczno-prawnych, organizowanych przez tzw. aktywnych socjologów nor-weskich (Łoś 1974: 495 i nast.). Z wczesnych polskich badań charakter dia-gnoz oceniających miały np. badania nad sądami robotniczymi (Podgórecki 1964: 304 i nast), radami narodowymi (Sokolewicz 1969), rozwodami i wła-dzą rodzicielską (Podgórecki 1964), ławnikami (Zawadzki, Kubicki 1970), przepisami wywłaszczeniowymi (Wódz 1970) czy też prawną regulacją stu-diów dla pracujących (Kwaśniewski 1972). Duże znaczenie integrujące ist-niejącą wiedzę empiryczną przydatną dla praktyki legislacyjnej miała seria sa-morzutnych ekspertyz Polskiego Towarzystwa Socjologicznego dotyczących projektów ustawy o tzw. pasożytnictwie społecznym (wspólnie z INP PAN), ustawy psychiatrycznej (wspólnie z PTP), kodeksu pracy⁹. Osobną sprawą jest kwestia, w jakim stopniu wyniki wymienionych badań i ekspertyz wpły-nęły na praktykę legislacyjną w Polsce. Jest rzeczą oczywistą, że zweryfikowa-ne w drodze specjalnych badań hipotezy celowościowe są zawsze pewniejszą podstawą dla określonych decyzji prawotwórczych aniżeli dedukcje z ogól-nych twierdzeń (a właściwie hipotez) socjologiczno-prawogól-nych. Te ostatnie nie uwzględniają (lub też tracą wskutek zabiegów uogólniających moc
wia-⁸ Por. A. H. Barton,„The Limits of Evaluation: Problems of Evaluation of Techniques, Pro-grams, Institutions and Social Systems” oraz: C. Weiss: „Evaluation Research in the Political text”. Referaty wygłoszone na międzynarodowej konferencji socjotechnicznej w Loughborough, 1973. Ośrodek Dokumentacji Instytutu Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji UW.
⁹ Archiwum PTS i INP PAN (materiały niepublikowane).
rygodności przewidywań w stosunku do) specyficznych warunków, w jakich przebiegać ma praktyczna realizacja projektów prawnych.
Przyznając polityce prawa rangę empirycznej nauki praktycznej, mogącej ponadto, w miarę rozwoju odpowiednich badań, dysponować własnymi teo-retycznymi systemami twierdzeń (w postaci zdań celowościowych czy ocen utylitarnych), należy również przyjąć, że to właśnie ten ostatni typ wiedzy, a nie tradycyjnie rozumiana teoretyczna wiedza socjologiczno-prawna, po-winna być uznana za najbardziej użyteczną i adekwatną podstawę dla prak-tyki legislacyjnej.