Po 2015 roku, gdy kierunek reform polityk publicznych został określony przez zwycięskie w wyborach Prawo i Sprawiedliwość obserwuje się działa-nia, które nie są zgodne z wypracowanymi dotychczas mechanizmami do-tyczącymi funkcjonowania organizacji pozarządowych oraz ich współpracy z instytucjami publicznymi, w szczególności szczebla rządowego. Zdarzenia-mi, które poddają w wątpliwość realizację jawnej i zrównoważonej polityki publicznej wobec społeczeństwa obywatelskiego są np. zawieszenie funkcjo-nowania Rady Organizacji Pozarządowych przy Ministrze Kultury i Dzie-dzictwa Narodowego oraz Komitetu Społecznego ds. Paktu dla Kultury; od-wołanie przez Ministra Środowiska, w toku trwającej kadencji, Państwowej Rady Ochrony Przyrody; ogłoszenie przez Ministerstwo Edukacji Narodo-wej konkursu na realizację zadania polegającego na prowadzeniu działań na rzecz upowszechniania wiedzy na temat zdrowia psychicznego i jego uwa-runkowań, kształtowanie przekonań, postaw, zachowań i stylu życia wspie-rającego zdrowie psychiczne, rozwijanie umiejętności radzenia sobie w sytu-acjach zagrażających zdrowiu psychicznemu, przeciwdziałanie seksualizacji dzieci i młodzieży — w szczególności przez prowadzenie działań informa-cyjnych i edukainforma-cyjnych z 10-dniowym terminem składania ofert oraz termi-nem realizacji zadania 14 dni roboczych; nie przyjęcie przez Ministerstwo Zdrowia oraz Ministerstwo Edukacji Narodowej programu współpracy z
or-ganizacjami pozarządowymi, wymaganego ustawą o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Powyższe nieprawidłowości zostały odnoto-wane i szczegółowo opisane w internetowym Repozytorium prowadzonym przez Ogólnopolską Federację Organizacji Pozarządowych, które szczegó-łowo dokumentuje nieprawidszczegó-łowości lub nieprzejrzyste decyzje władzy do-tyczące konkursów grantowych ogłaszanych przez ministerstwa, powoływa-nia i odwoływapowoływa-nia członków społecznych ciał doradczych, ciał dialogu, ciał eksperckich, tworzenia programów współpracy ministerstw z organizacjami pozarządowymi i innych naruszeń zasady partnerstwa i pomocniczości w re-lacjach trzeci sektor — rząd.
Odnosząc się do prognozowanych kierunków zmian trzeba też odnoto-wać, że dnia 15 września 2017 roku Sejm uchwalił ustawę o Narodowym Instytucie Wolności — Centrum Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego.
Ustawa o Narodowym Instytucie Wolności — Centrum Rozwoju Społe-czeństwa Obywatelskiego określa zadania i organizację Narodowego Insty-tutu Wolności — Centrum Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego, który od 28 października 2017 roku jest instytucją właściwą w sprawach wspie-rania rozwoju społeczeństwa obywatelskiego, a także działalności pożytku publicznego i wolontariatu. NCRSO jest dysponentem środków rządowe-go programu Funduszu Inicjatyw Obywatelskich, będzie także mógł ope-rować środkami pochodzącymi z Unii Europejskiej oraz zarządzać innymi programami rozwoju społeczeństwa obywatelskiego, które będą powoływa-ne w drodze uchwały Rady Ministrów. Należy podkreślić, że jeszcze na eta-pie prac nad projektem tej ustawy, Rządowe Centrum Legislacji oraz Ra-da Legislacyjna przy Prezesie Rady Ministrów stwierdziły jego niezgodność z konstytucyjnymi zasadami poprawnej legislacji, legalizmu, równości wobec prawa czy prawa do sądu. Rządowe Centrum Legislacji zarzuciło projekto-wi wewnętrzne sprzeczności, niezgodności z Konstytucją RP, brak precyzji, niepełne przepisy, brak vacatio legis, jak również braki w samym uzasadnie-niu projektu (I. Dudkiewicz 2017). Choć na ocenę funkcjonowania przepi-sów ustawy jest zbyt wcześnie, to jednak tryb prac nad projektem ustawy nie uwzględnił modelowych rozwiązań w zakresie prowadzenia konsultacji spo-łecznych. Odnosząc się do zmian w zakresie rozwiązań prawnych kształtują-cych politykę publiczną państwa wobec społeczeństwa obywatelskiego,
trze-ba też zwrócić uwagę na zmianę ustawy Prawo o zgromadzeniach. Zgodnie z przyjętymi na mocy ustawy z dnia 16 grudnia 2016 roku o zmianie usta-wy Prawo o zgromadzeniach (Dz.U. 2017 poz. 579), wojewoda może usta-wydać zgodę na cykliczne organizowanie zgromadzeń publicznych w tym samym miejscu na okres trzech lat. W myśl znowelizowanych przepisów, organ gmi-ny wyda decyzję o zakazie zgromadzenia, jeżeli zostanie ono zaplanowane w miejscu i czasie, w którym odbywa się zgromadzenie cykliczne. Tymcza-sem prawo do zgromadzeń to jedno z najważniejszych praw obywatelskich w demokratycznym państwie prawa. Tak do prawa tego odniósł się Trybu-nał Konstytucyjny w wyroku z dnia 18 stycznia 2016 roku: „Zgromadzenie stanowi szczególny sposób wyrażania poglądów, przekazywania informacji i oddziaływania na postawy innych osób. Jest niezwykle ważnym środkiem komunikacji międzyludzkiej, zarówno w sferze publicznej, jak i prywatnej, oraz formą uczestnictwa w debacie publicznej, a w konsekwencji — również w sprawowaniu władzy w demokratycznym społeczeństwie. Celem wolności zgromadzeń jest nie tylko zapewnienie autonomii i samorealizacji jednostki, ale również ochrona procesów komunikacji społecznej niezbędnych dla funk-cjonowania demokratycznego społeczeństwa. U jej podstaw znajduje się inte-res publiczny. Wolność zgromadzeń stanowi warunek i konieczną część skła-dową demokracji, a także przesłankę korzystania z innych wolności i praw człowieka związanych ze sferą życia publicznego. Zgromadzenia stanowią zasadniczy element demokratycznej opinii publicznej, stwarzając możliwość wpływu na proces polityczny, umożliwiając krytykę i protest, tworząc część składową procesu demokracji bezpośredniej”. Uprzywilejowane traktowanie manifestacji organizowanych przez organy władzy publicznej oraz zgroma-dzenia odbywane w ramach działalności kościołów nie tylko nie znajduje żad-nego uzasadnienia, ale też godzi w fundament społeczeństwa obywatelskiego.
Warunkiem funkcjonowania społeczeństwa obywatelskiego jest istnie-nie przestrzeni publicznej oraz komunikacja społeczna, pozwalająca na de-finiowanie i uzgadnianie celów działania, poszukiwanie sposobów ich reali-zacji oraz pozyskiwanie zwolenników dla promowanych idei (W. Szymczak 2008: 152). Warto przypomnieć sformułowaną na wstępie definicję polityki obywatelskiej. Jest to dział realizowanej przez państwo polityki publicznej, która polega na tworzeniu formalnoprawnych reguł mających na celu
orga-nizowanie stosunków obywateli zrzeszających się bądź działających dla reali-zacji jakiejś idei z państwem i jego instytucjami. Społeczeństwo to zbiorowo-ści charakteryzujące się oddolną aktywnozbiorowo-ścią i zdolnozbiorowo-ścią do samoorganiza-cji oraz określania i osiągania wyznaczonych celów niezależnie od instytusamoorganiza-cji państwowych. W tym kontekście przywołać trzeba słowa Premiera Piotra Glińskiego, który sformułował pogląd, iż obowiązkiem polskiego państwa jest racjonalizować funkcjonowanie społeczeństwa obywatelskiego (Polska Agencja Prasowa 2017). Podstawową zasadą, która powinna przyświecać tej relacji jest zasada pomocniczości. Trzeba podkreślić znaczenie takich warun-ków, jak: samodzielność, wyznaczanie celów przez obywateli i tworzonych przez nich organizacji niezależnie od instytucji państwowych oraz oddolny charakter tej aktywności. O ile państwo powinno wspierać działania społecz-ne, to nie powinno ich usprawniać — wówczas wchodzi bowiem w nie swoją rolę. Granica między pojęciami „wspierać” i „usprawniać” jest być może nie-ostra, ale jej przekraczanie godzi w założenia idei społeczeństwa obywatel-skiego, a w konsekwencji niszczy fundament demokratycznego państwa pra-wa. Wystarczy odnieść się do słownika języka polskiego PWN, w którym pojęcie „wspierać” definiowane jest jako „pomagać, podtrzymywać, popierać”.
Pojęcie „usprawniać” oznacza zaś „powodowanie sprawniejszego działania, poprawianie, ulepszanie”. Tu nasuwa się fundamentalne pytanie: czy oddol-ne działania polegające na samoorganizacji obywateli w dążeniu do realizacji określonych celów wymagają poprawy? W opinii autorki odpowiedź na to pytanie jest negatywna. Pozwala to na sformułowanie wniosku, iż prowa-dzone obecnie w Polsce działania w zakresie kreowania i realizacji polityki obywatelskiej mogą godzić w przyjęte i utrwalone na przestrzeni ostatniego ćwierćwiecza warunki brzegowe. Nasuwa się refleksja, że o ile prawo można dość łatwo zmienić, to odbudowa zaufania społecznego potrwa wiele lat.
Bibliografia
Arczewska Magdalena (2008) Z historii fundacji w Polsce, „Trzeci Sektor”, nr 15.
Arczewska Magdalena (2009) Nie tylko jedna ustawa. Prawo o organizacjach pozarzą-dowych, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa.
Arystoteles (2001) Polityka, przeł. L. Piotrowicz, PWN, Warszawa.
Batko-Tołuć Katarzyna (2013) Czym są działania strażnicze?, Sieć Obywatelska Watchdog Polska, https://siecobywatelska.pl/czym-sa-dzialania-straznicze/
(dostęp: 30 października 2017 roku).
Dudkiewicz Ignacy (2017) Rządowe Centrum Legislacji: ustawa o NCRSO niezgod-na z konstytucyjnymi zasadami, materiał informacyjny dostępny pod adresem:
http://wiadomosci.ngo.pl/wiadomosc/2033676.html (dostęp: 25 października 2017 roku).
Frączak Piotr, Skrzypiec Ryszard (2012) Budowanie współpracy pomiędzy samorządem a organizacjami pozarządowymi po 1989 roku — rys historyczny tworzenia modeli współpracy w Polsce, [w:] Łukasz Waszak, Piotr Masłowski, red., Poradnik mo-delowej współpracy administracji publicznej z organizacjami pozarządowymi, Sieć Wspierania Organizacji Pozarządowych SPLOT, Warszawa.
GUS (2016) Działalność organizacji non profit w 2013 r.: zarządzanie, współpraca i świadczenie usług społecznych, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa.
GUS (2016) Sektor non-profit w 2014 roku, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa.
Izdebski Hubert (2001) Fundacje i stowarzyszenia. Komentarz. Orzecznictwo. Skoro-widz, AJP Partners S.C., Łomianki.
Leś Ewa (2000) Od filantropii do pomocniczości. Studium porównawcze rozwoju i dzia-łalności organizacji społecznych, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa.
Magnuszewska-Otulak Grażyna (1992) Rozwój systemu zabezpieczenia społecznego w Wielkiej Brytanii, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa.
Opinia Biura Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka (OBWE) na te-mat projektu ustawy o Narodowym Instytucie Wolności, http://wiadomo-sci.ngo.pl/wiadomosc/2111741.html (dostęp: 30 października 2017 roku).
Pietrzyk-Reeves Danuta (2008) Filozoficzne źródła idei społeczeństwa obywatelskie-go, artykuł dostępny pod adresem: http://www.pozytek.gov.pl/Esej,Spoleczen-stwo,Obywatelskie,805.html (dostęp: 30 października 2017 roku).
Pietrzyk-Reeves Danuta (2012) Idea społeczeństwa obywatelskiego, Wydawnictwo Na-ukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń.
Rymsza Marek (2007) Polityka państwa wobec sektora obywatelskiego w Polsce w latach 1999–2007, [w:] Marek Rymsza, Grzegorz Makowski, Magdalena Dudkiewicz, red., Państwo a trzeci sektor. Prawo i instytucje w działaniu, Instytut Spraw Publicz-nych, Warszawa.
Salole Gerry (2009) Ogólny przegląd zakresu działania fundacji w Europie: granice ty-pologii, [w:] Magdalena Arczewska, red., Rola i modele fundacji w Europie, Forum Darczyńców w Polsce, Warszawa.
Polska Agencja Prasowa (2017) Sejm Uchwalił ustawę o Narodowym Instytucie Wolno-ści, materiał informacyjny Polskiej Agencji Prasowej z dnia 15.09.2017, http://
www.pap.pl/aktualnosci/news,1085653,sejm-uchwalil-ustawe-o-narodowym-instytucie-wolnosci.html (dostęp 1 stycznia 2018 roku).
Sowa Kazimierz (1988) Wstęp do socjologicznej teorii zrzeszeń, Państwowe Wydaw-nictwo Naukowe, Warszawa.
Stawicki Robert (2011) Prawa i wolności obywatelskie w Polsce po 1918 r. w świetle rozwiązań konstytucyjnych — zarys historyczno-prawny, [w:] Opracowania Tema-tyczne Kancelarii Senatu: OT 607, 12.2011.
Szymczak Wioletta (2008) Zaufanie społeczne i kondycja społeczeństwa obywatelskiego w Polsce, [w:] Artur Kościański, Wojciech Misztal, red., Społeczeństwo obywatel-skie. Między ideą a praktyką, Wydawnictwo IFIS PAN, Warszawa.
Weryński Piotr (2008) Polskie wzory uczestnictwa w sferze publicznej. Próba typologi-zacji postaw, [w:] Artur Kościański, Wojciech Misztal, red., Społeczeństwo obywa-telskie. Między ideą a praktyką, Wydawnictwo IFIS PAN, Warszawa.
Wiktorska-Święcka Aldona (2007) Społeczeństwo obywatelskie w Polsce — refleksje nad teorią i genezą oraz próba oceny stanu i rozwoju, [w:] Wiesław Bokajło, Aldona Wiktorska-Święcka, red., Europa Obywateli. Polskie społeczeństwo obywatelskie in actu, Oficyna Wydawnicza ATAT, Wrocław.
Załęski Paweł (2012) Neoliberalizm i społeczeństwo obywatelskie, Wydawnictwo Na-ukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń.
Zybała Andrzej, Wojdat Marcin (2012) Współpraca jednostek samorządu terytorialne-go i organizacji pozarządowych w zakresie tworzenia polityk publicznych, [w:] Łu-kasz Waszak, Piotr Masłowski, red., Poradnik modelowej współpracy administracji publicznej z organizacjami pozarządowymi, Sieć Wspierania Organizacji Pozarzą-dowych SPLOT, Warszawa.
Akty prawne
Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 roku Prawo o stowarzyszeniach (Dz.U. 2015, poz. 1393).
Ustawa z dnia 6 kwietnia 1984 roku o fundacjach (Dz.U. 2016 poz. 40, Dz.U. 2017 poz. 1909).
Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 roku o działalności pożytku publicznego o wolonta-riacie (Dz.U. z 2016 r. poz. 1817 i 1948 oraz z 2017 r. poz. 60 i 573).
Ustawa z dnia 16 grudnia 2016 roku o zmianie ustawy Prawo o zgromadzeniach (Dz.U. 2017 poz. 579).
Ustawa z dnia 15 września 2017 roku o Narodowym Instytucie Wolności — Cen-trum Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego (Dz.U. 2017, poz. 1713).
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 18 stycznia 2006 r. w sprawie zbadania zgodności art. 65 w związku z art. 65a ust. 2 i 3 ustawy z dnia 20 czerwca 1997 roku Prawo o ruchu drogowym w zakresie w jakim uzależnia zorganizo-wanie zgromadzenia od uzyskania zezwolenia na jego przeprowadzenie, z art. 57 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji oraz art. 65a ust. 3 pkt. 9 tej ustawy i art. 57 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji (Sygn. K 21/05).