Politykę obywatelską a właściwie politykę publiczną wobec społeczeń-stwa obywatelskiego można definiować jako dział realizowanej przez pań-stwo polityki publicznej, która polega na tworzeniu formalnoprawnych re-guł mających na celu organizowanie stosunków obywateli zrzeszających się bądź działających dla realizacji jakiejś idei z państwem i jego instytucjami.
Definicja ta wymaga zoperacjonalizowania kilku dalszych pojęć, mianowicie pojęcia „społeczeństwa obywatelskiego”, „wspólnoty” i „zrzeszenia”. Idea spo-łeczeństwa obywatelskiego wywodzi się z klasycznej tradycji republikańskiej, zapoczątkowanej przez Arystotelesa i kontynuowanej w Rzymie, do której ideałów sięgali także myśliciele włoskiego renesansu i wczesno nowoczesnej myśli politycznej. Pierwotnie społeczeństwo obywatelskie oznaczało etycz-no-polityczną wspólnotę wolnych obywateli pod rządami prawa, w której re-alizuje się cel (telos) człowieka rozumianego jako istotna polityczna (politykon zoon) (K. Sowa 1988: 34–35).
¹ Dr Magdalena Arczewska jest członkiem Zakładu Profilaktycznych Funkcji Polityki Spo-łecznej Instytutu Stosowanych Nauk Społecznych WSNSiR Uniwersytetu Warszawskiego.
Adres e-mail: magdalena.arczewska@uw.edu.pl
Stwierdzenie, że człowiek jest istotą społeczną wywodzi się z myśli filo-zoficznej Arystotelesa. Twierdził on bowiem, że ze swej natury jest on prze-znaczony do życia w państwie. Jego zdaniem, w interesie jednostki jest to, aby społeczeństwo było zintegrowaną całością. Arystotelesowskie państwo jest źródłem praw będących ekspresją obyczajową, zatem nie jest ono sztucznym tworem, ale naturalnym rezultatem, a instytucje mają swe podstawy w za-angażowaniu konkretnych jednostek, o które dba państwo. Obywatelskość w ujęciu Arystotelesa to nieustanne cywilne zaangażowanie. Polityka, czy-li zdolność do rządzenia i bycia rządzonym była dla Arystotelesa dobrem samym w sobie, publicznym dobrem wspólnoty, a to oznaczało, że obywatel-stwo nie było środkiem do tego aby być wolnym, ale sposobem bycia wolnym (Arystoteles 2001: 27).
Z kolei w filozofii rzymskiej społeczeństwo obywatelskie było sferą ro-zumu i sprawiedliwości, obywatelskiego uczestnictwa w życiu wspólnoty po-litycznej opartej na uniwersalistycznym rozumieniu obywatelstwa, któremu jednakże nie było obce przekonanie o sile interesów prywatnych. Republi-ka nie miała być idealną formą ustroju, lecz rzeczą ludzką, urzeczywistnie-niem potencji zawartych w naturze człowieka, ale także rezultatem wysił-ku, dzięki czemu stawała się rzeczą wspólną. Zatem u zarania tradycji re-publikańskiej społeczeństwo obywatelskie rozumiano jako wspólnotę oby-wateli w dosłownym tego słowa znaczeniu. Pojęcie obywatelstwa wiązało się nie tylko z przynależnością do wspólnoty, ale także opierało się na czynnym uczestnictwie w jej życiu politycznym, w podejmowaniu decyzji dotyczących całej zbiorowości oraz odpowiedzialności za dobro wspólne (D. Pietrzyk-Re-eves 2012: 24).
W średniowieczu społeczeństwo obywatelskie było pojmowane jako wspólnota ziemska w odróżnieniu od wspólnoty niebieskiej lub jako orga-nizm składający się z różnorodnych grup i wspólnot zarówno w obrębie Ko-ścioła, jak i poza nim, które jednoczyła miłość do Boga oraz wspólny cel — osiągnięcie zbawienia. Dla włoskich humanistów końca XIV wieku i począt-ku XV wiepocząt-ku, kluczową kwestią było strzeżenie wolności oraz rozpoznawa-nie jej zagrożeń. Zasadniczym zaś problemem było godzerozpoznawa-nie praw obywateli z dobrem wspólnoty. Myślenie o społeczeństwie i państwie jako bytach od-dzielnych pojawiło się dopiero wraz z filozofią liberalną. Zgodnie z nią,
na-stępuje rozdzielenie tego co polityczne, przynależne do dziedziny państwa i tego, co społeczne lub cywilne, przynależne do sfery społecznej. W tym spojrzeniu jednostka wyłania się ze społeczeństwa, nie jest już postrzega-na przez pryzmat wspólnoty do której postrzega-należy, a jej uprawnienia nie są ko-jarzone z wyborem tego, co prawne i słuszne, lecz z możliwością swobod-nego działania. W modelu republikańskim człowiek był postrzegany przez pryzmat wspólnoty, której dobro jest celem nadrzędnym. Status obywatela wiązał się z obowiązkiem troski o dobro publiczne, a nie uprawnienia jed-nostki. Jak wskazuje D. Pietrzyk-Reeves tradycje republikańska i liberalna nie są przeciwstawne, ponieważ tradycja liberalna wyrasta z tradycji republi-kańskiej. Liberalnym ideałem staje się wolność indywidualna lub prywatna oznaczająca sferę uprawnień jednostki chronionych przed naruszeniami ze strony władzy politycznej. Zakorzenienie liberalnej tradycji społeczeństwa obywatelskiego poprzedził rozwój własności prywatnej i gospodarki rynko-wej, komercjalizacja pracy i kapitału oraz wydarzenia polityczne — rewolucja angielska, a następnie amerykańska i francuska (D. Pietrzyk-Reeves 2012:
52–58).
Idea społeczeństwa obywatelskiego, jaką wykształciła indywidualistycz-na tradycja liberalindywidualistycz-na stała się w XIX wieku indywidualistycz-naturalnym podłożem rozwo-ju demokratycznego ustrorozwo-ju przedstawicielskiego, którego wiodącym teore-tykiem był Alexis de Tocqueville. Autor „O demokracji w Ameryce”, któ-re to dzieło zaliczane jest do kanonu literatury socjologicznej, uważany jest za pierwszego teoretyka społeczeństwa obywatelskiego. Tocqueville posłu-giwał się trójdzielnym modelem na opisanie porządku społecznego, obej-mującego państwo, społeczeństwo polityczne oraz społeczeństwo obywatel-skie. Poglądy na życie społeczne Tocqueville‘a bliskie są socjologicznemu de-terminizmowi (P. Weryński 2008: 138). Społeczeństwo obywatelskie było dla niego sferą aktywności obywateli, ale także sferą stowarzyszeń i zrze-szeń o charakterze wykraczających poza prywatne interesy jednostki. Poję-cie społeczeństwa obywatelskiego oznacza w ujęciu Tocqueville’a arenę życia społecznego i politycznego obywateli, przestrzeń aktywnego zaangażowania i uczestnictwa, którego najmocniejszą podstawą jest sztuka stowarzyszania się (P. Załęski 2012: 72). Społeczeństwo obywatelskie funkcjonuje dobrze w społeczeństwie demokratycznym dopiero wtedy, gdy towarzyszą mu:
jed-nolite prawodawstwo oraz wolne instytucje i władza centralna (D. Pietrzyk--Reeves 2012: 98).
Idea społeczeństwa obywatelskiego w dzisiejszym rozumieniu odsyła do dwóch tradycji myśli politycznej, w których jest zakorzeniona: wywodzącej się od Arystotelesa klasycznej tradycji republikańskiej oraz zapoczątkowanej przez Johna Locke’a w XVII w. indywidualistycznej tradycji liberalnej. Spo-łeczeństwo obywatelskie jest dziś najczęściej pojmowane jako sfera dobro-wolnych stowarzyszeń, organizacji, ruchów, przedsięwzięć, które kreują więzi zaufania i solidarności, służąc realizacji wielorakich celów wspólnych. Jest to przestrzeń obywatelska będąca miejscem współdziałania z innymi — sferą relacji ludzi, którzy dzięki podzielanym wartościom i postawom chętnie an-gażują się w działalność związaną z podejmowaniem odpowiedzialności za wspólne sprawy. Społeczeństwo obywatelskie jest zatem sferą solidarności, współdziałania i współdecydowania (D. Pietrzyk-Reeves 2006).
Współcześnie istnieje wiele określeń terminu społeczeństwo obywatel-skie. Można je rozumieć między innymi jako przestrzeń rozciągającą się między rodziną, państwem i rynkiem, w której działają oddolne organiza-cje społeczne. Społeczeństwo obywatelskie obejmuje dwa obszary obywatel-skiej aktywności grupowej — działalność organizacji pozarządowych, wspól-not lokalnych i samorządowych, nieformalnych grup i ruchów społecznych oraz świadomość obywatelską. Organizacje społeczeństwa obywatelskiego są uznawane za najlepsze podłoże rozwoju współczesnej demokracji. Stanowią one nie tylko wzmocnienie i urzeczywistnienie prawa obywateli do uczest-nictwa w życiu publicznym, ale również umożliwiają właściwe wypełnianie ról społecznych oraz samorealizację we wszystkich sferach życia. Pojęcie „spo-łeczeństwo obywatelskie” stało się pod koniec XX wieku przedmiotem szero-kiej dyskusji angażującej myślicieli, teoretyków i działaczy politycznych. Jest to kategoria o bogatej tradycji filozoficznej. Idea społeczeństwa obywatelskie-go może być traktowana bądź jako kateobywatelskie-goria normatywna, bądź opisowa, wskazująca na określony typ organizacji społecznej. Jako kategoria norma-tywna koncepcja społeczeństwa obywatelskiego ma na celu wskazanie na pe-wien ideał porządku społecznego, odpowiedź na pytanie o naturę dobrego ładu społeczno-politycznego. Współcześnie pojęcie społeczeństwa obywatel-skiego funkcjonuje jako hasło ruchów społecznych i partii politycznych, jako
kategoria analityczna używana w szczególności przez socjologów w celu opi-sania i wyjaśnienia pewnych zjawisk społecznych wreszcie, jako filozoficzna koncepcja normatywna, rozumiana niekiedy jako ideał etyczny, wyobraże-nie porządku społecznego o charakterze normatywnym (D. Pietrzyk-Reeves 2012: 6–9). Wreszcie, społeczeństwo obywatelskie to społeczeństwo, któ-re charakteryzuje nastawienie na dialog, gotowość do kompromisów, akcep-tacja dla różnorodności oraz koncentracja na dobru wspólnym (W. Szym-czak 2008: 152).
Z powyższych rozważań wyraźnie wyłaniają się dwa pojęcia: „wspólno-ta” (community) i „zrzeszenie” (association). Ich teoretycznego przeciwstawie-nia dokonał Robert MacIver, jednak zagadnienie odmienności tych dwóch typów grup społecznych pojawia się już u klasyków socjologii. Można wska-zać tu kategorie solidarności mechanicznej i organicznej u Emila Durkheima oraz podział grup społecznych na wspólnoty (Gemainschaften) i zrzeszenie (Gesellschaften) u Ferdynanda Tönniesa. Gemeinschaft to rodzaj stosunków społecznych oparty przede wszystkim na „woli organicznej” opartej głów-nie na emocjach. Gesellschaft to rodzaj stosunków społecznych o charakte-rze formalno-charakte-rzeczowym, opartych na „woli arbitralnej”, na racjonalnej kal-kulacji, umowie i wymianie (regulowanych przez formalne prawo). Innymi słowy, wspólnota była jednoczona spajającą wolą swoich członków, decydu-jącą o bezpośredniości stosunków w niej zachodzących. Natomiast zrzesze-nie integrowało się na podstawie woli racjonalnej bądź arbitralnej, decydują-cej o formalnym i nieosobowym charakterze więzów społecznych, które były kształtowane przez jednostki różniące się coraz bardziej w zakresie środków i celów. Socjologowie zajmujący się tematyką zrzeszeń zgodnie podkreślają, że zasadniczą funkcją zrzeszeń jest zbiorowe dążenie do osiągania celów. Ma-cIver pisze, że zrzeszenia są narzędziami czy też środkami do osiągania celów i wymienia trzy sposoby osiągania celów: w walce i we współdziałaniu, które prowadzi do powstania zrzeszenia (K. Sowa 1988: 20–21).
Zrzeszenie jest najbardziej złożonym typem grupy społecznej, charak-teryzującym się świadomością grupową, istnieniem stosunków społecznych i organizacji społecznej. Zrzeszenia, które mają trwale uregulowane stosunki z otoczeniem społecznym stanowią zrzeszenia publiczne. Z kolei zrzeszenia publiczne formalne to te, które mają prawnie uregulowane stosunki z
oto-czeniem społecznym. Te właśnie zrzeszenia mają zwykle też sformalizowany układ stosunków wewnętrznych lub przynajmniej przejawiają tendencję do formalizowania tego układu. Na gruncie nauk prawnych pojęciu stowarzy-szenia nadaje się znaczenie jeszcze węższe. Przede wszystkim nie obejmuje się nim takich podmiotów jak związki zawodowe czy spółdzielnie, wskazując na ich odmienny charakter i cele działania. Jak wskazuje K. Sowa, współcześnie zrzeszenia publiczne to w głównej mierze stowarzyszenia, których stosunki z otoczeniem społecznym są uregulowane prawnie (K. Sowa 1988: 28–29).
Analiza polityki obywatelskiej jako jednej z polityk publicznych państwa będzie tu ograniczona do jednego z obszarów obywatelskiej aktywności gru-powej — do działalności organizacji pozarządowych, a zatem wspomnianych już stowarzyszeń oraz fundacji, które są drugą pod względem liczebności w Polsce kategorią podmiotów zaliczanych do trzeciego sektora. Określenie
„organizacje pozarządowe” jest tłumaczeniem angielskiego terminu non-go-vernmental organizations. W języku polskim istnieją również inne używane zamiennie określenia, takie jak organizacje społeczne czy organizacje obywa-telskie. Również na świecie używa się bardzo różnych określeń, na przykład voluntary organizations (organizacje dobrowolne), non-profit organizations (or-ganizacje nienastawione na zysk), civil organizations (or(or-ganizacje obywatel-skie). Jednak mówiąc o organizacjach pozarządowych, należy wyjść od szer-szego określenia używanego w Polsce, będącego również tłumaczeniem ter-minu anglojęzycznego, który powszechnie zaczął być używany na świecie z początkiem lat 70. XX wieku. Chodzi o termin trzeci sektor (ang. Third Sector), którym powszechnie określa się wszystkie formy działań społecznych mieszczące się pomiędzy państwem (pierwszy sektor), a rynkiem (drugi sek-tor). Wśród nich znajdują się również organizacje pozarządowe (M. Arczew-ska 2009: 15–19). Autorka używa tych terminów w tekście zamiennie.