LEAVE NO TRACE – PODSTAWY PROGRAMOWE

Edukacyjny model LNTOE kładzie nacisk na rozwój oraz upowszechnianie wie-dzy, umiejętności i postaw w ramach etyki outdoorowej. Zasób wiadomości wykorzy-stywany w modelu edukacji LNTOE pochodzi z różnych źródeł – zaangażowanych agencji federalnych, badań naukowych, przemysłu outdoorowego i edukatorów tereno-wych. Jednym z najważniejszych działań było określenie wpływu człowieka na środo-wisko przyrodnicze w trakcie aktywności rekreacyjnej w plenerze. Wyróżniono sześć głównych obszarów oddziaływań⁶:

– Oddziaływanie na dziką przyrodę: zmiana zachowań zwierząt, problemy ze zdro-wiem, zaburzona reprodukcja zwierząt.

– Wpływ na wegetację: utrata roślinności, wprowadzenie gatunków inwazyjnych oraz uszkodzenia drzew i roślin.

– Wpływ na stosunki (zasoby) wodne: zamulenie, sedymentacja, odpady środków myjących, fekaliów.

– Oddziaływanie na glebę: utrata warstwy organicznej, zagęszczenie gleby lub erozja gleby.

– Wpływ na dziedzictwo kulturowe: uszkadzanie i niszczenie dziedzictwa kulturo-wego.

– Skutki społeczne: przekroczona chłonność turystyczna (tłum), konfl ikty między różnymi grupami użytkowników, ograniczone doświadczenie w kontakcie z przy-rodą.

Na podstawie powyższych oddziaływań opracowano rdzeń koncepcji, czyli siedem uniwersalnych zasad, których celem jest minimalizacja wpływu człowieka na środowi-sko przyrodnicze, w którym przebywa (Marion 2014, Płośrodowi-skonka 2018):

1. Zaplanuj i przygotuj się, zanim wyruszysz.

6 www.lnt.org [dostęp: 25.03.2018]

Myśl z wyprzedzeniem i przygotuj się – poświęć czas na poznanie miejsca, do któ-rego wyruszasz, lokalnych przepisów i miejscowych zwyczajów. Zaplanuj trasę, sposób żywienia, sprawdź pogodę, dobierz odzież oraz ekwipunek. Staraj się po-dróżować w małej grupie.

2. Trzymaj się szlaków i biwakuj w odpowiedni sposób.

Staraj się nie schodzić z wyznaczonego szlaku, unikaj skrótów (łamania gałęzi), biwakuj w rozsądnej odległości od źródeł wody, wyłącznie w miejscach do tego przeznaczonych. Ogranicz zasięg biwaku do niezbędnego minimum.

3. Zadbaj o odpady i śmieci.

Nie pozostawiaj po sobie śmieci, postaraj się, aby wszystkie odpady szczelnie za-pakować w worki – tak, aby nie dostały się do nich zwierzęta i wynieś (ewentual-nie wyrzuć) do przygotowanych pojemników. Odchody zakopuj w przygotowanym dołku, zachowując rozsądną odległości od źródeł wody. Mycie naczyń i ciała po-winno odbywać się z dala od źródeł wody i wyłącznie z zastosowaniem środków biodegradowalnych.

4. Zastaną przyrodę pozostaw w stanie nienaruszonym.

Oglądaj, rób zdjęcia, ale nie zabieraj nic na pamiątkę. Pozostaw rośliny, kamienie, inne naturalne przedmioty w miejscu, gdzie je zastałeś. Unikaj przenoszenia gatun-ków roślin i zwierząt poza naturalne tereny bytowania. Staraj się nie budować trwa-łych konstrukcji w terenie i nie naruszaj gleby, kopiąc rowy, głębokie dziury itp.

5. Minimalizuj skutki używania ognia.

Ogień jest jednym z największych sprzymierzeńców człowieka, jednak używaj go rozsądnie, staraj się ograniczać otwarty ogień, w miarę możliwości nie rozpalaj ognia bezpośrednio na glebie, rób małe ogniska. Po skończeniu nie pozostawiaj niedopałków, spal wszystko na popiół i zimny rozsyp po okolicy. Jeśli warunki są korzystne, używaj kuchenki do przygotowania posiłku.

6. Respektuj życie dzikich zwierząt.

Obserwuj dziką przyrodę z rozsądnej odległości, nie śledź zwierząt ani ich nie płosz. Nie karm zwierząt, przechowuj szczelnie zamkniętą żywność i odpadki.

Bądź mądry i pamiętaj, że zwierzęta nie posiadają cech fi lmowej Bambi.

7. Szanuj innych użytkowników terenu i szlaku.

Nie zakłócaj spokoju innych turystów, pozwól im również delektować się przyro-dą. Unikaj miejsc koncentracji turystów, pamiętaj o obowiązujących przepisach, zarządzeniach i prawach własności.

Każda z powyższych zasad posiada oddzielny szczegółowy opis w literaturze oraz praktyczne wskazówki zastosowania. Zasady te mają uniwersalny charakter, mimo że ich rodowód wywodzi się z ochrony dzikich i odludnych terenów – tzw. backcountry (wilderness), z czasem zaczęto je adaptować do innych popularnych obszarów koncen-tracji turystyczno-rekreacyjnej – tzw. frontcountry (tereny rekreacyjne), a także różnych form aktywności – wędkarstwo, rowery górskie, myślistwo, inne.

Oddzielny program prowadzony jest dla dzieci i młodzieży − Leave No Trace for Every Kid. Wykorzystuje on nowoczesne formy edukacji (edukację przez doświadcze-nie) oraz holistyczne podejście do kształcenia, zaś głównym celem jest nawiązanie i bu-dowanie relacji z przyrodą. Działania edukacyjne skoncentrowane są na rozwinięciu i zrozumieniu możliwości oddziaływania na środowisko naturalne, umiejętności przy-gotowania się na bezpieczne przebywanie w plenerze, sensie minimalizacji wpływu na przyrodę oraz podejmowania odpowiedzialnych i świadomych decyzji. Symbolem edu-kacji dla dzieci i młodzieży jest postać Wielkiej Stopy (Bigfoot), promująca zachowania sprzyjające naturze.

Upowszechnianie wiedzy uzależnione jest od docelowej grupy odbiorców oraz po-żądanego zakresu wiadomości. Bierny przekaz odbywa się z wykorzystaniem broszur (ryc. 4), książek, tablic informacyjnych oraz z zastosowaniem Internetu. Najcenniejszy jest jednak przekaz bezpośredni, odbywający się na trzech poziomach zaawansowania (Marion i Reid 2001):

– Warsztaty środowiskowe – (pogadanka) mające na celu zapoznanie z ideą i zasa-dami LNTOE. Najczęściej odbywają się w formie prezentacji lub krótkich zajęć w terenie. Są prowadzone przez trenera LNTOE.

– Kurs trenerski – (2-dniowe szkolenie) wprowadzający (skrócona wersja kursu Ma-ster Educator), pozwalający zrozumieć praktyczne implikacje programu LNTOE, etykę środowiskową oraz nabyć podstawowe umiejętności w terenie, prowadzony przez Master Educatora LNTOE.

– Kurs Master Educator (ME) – (peł-ny 5-dniowy kurs) dla osób zajmu-jących się szkoleniem z zakresu edukacji plenerowej (outdooru).

Osoby po ukończeniu kursu naby-wają kompetencje do samodzielne-go prowadzenia szkoleń LNTOE.

Rycina 4. Karta referencyjna z zasadami Leave No Trace ( ródło: www.surwiwal.edu.pl)

Mocną stroną projektu są również podstawy naukowe – głównie wywodzące się z ekologii i ekoetyki, gdyż wypracowane zasady opierają się nie tylko na szacunku dla przyrody i innych odwiedzających, lecz również na danych empirycznych pozyskanych z badań naukowych, statystyk i innych udokumentowanych źródeł. Są one udostępnione na stronach projektu LNTOE, prezentowane podczas bezpośrednich spotkań i szkoleń oraz służą do dalszego rozwoju programu.

Niewątpliwy sukces, jaki osiągnął program LNTOE, nie uchronił go od rodzą-cych się w ostatnich latach wątpliwości i krytyki − szczególnie ze strony środowiska akademickiego, a wynikających z nowych wyzwań związanych ze zrównoważonym rozwojem. Turner (2002) zauważa, że model LNTOE skupia się na ochronie dzikich terenów jako krajobrazu rekreacyjnego, pomija jednak szerszy − a wręcz globalny kon-tekst konsumpcyjnego nastawienia do zasobów naturalnych. W relacjach człowieka z otaczającą go naturą zwraca się bardziej uwagę na estetyczny wymiar przyrody niż praktyczną wiedzę o zrównoważonym wykorzystaniu zasobów przyrodniczych. Two-rzy się uproszczony obraz, że wystarczy nie pozostawić śladu w dziczy, aby ochronić przyrodę, redukując w ten sposób wpływ etyki na codzienne zachowania środowisko-we. Ponadto, jak zauważają Simon i Alagona (2009), w aktualnym hierarchicznym modelu LNTOE (ryc. 5) indywidualni turyści stają się pasywnymi odbiorcami etyki środowiskowej, swoistymi etycznymi konsumentami. Przestrzegają przepisów, biorą udział w programach edukacyjnych i użytkują przeznaczone dla nich produkty outdo-orowe. Nie przyczynia się to jednak do tworzenia efektywniejszej polityki rządowej, upowszechniania wiedzy lub udoskonalania nowych produktów. Zwrócono również uwagę na coraz silniejsze powiązania ze środowiskiem biznesu, prowadzące do stwo-rzenia swoistej marki LNTOE. Zaangażowani partnerzy sprzedają m.in. sprzęt i wy-posażenie outdoorowe opatrzone logo projektu, tworząc złudne wrażenie, że jest on bardziej przyjazny dla środowiska.

$GPLQLVWUDFMD

SXEOLF]QD

2UJDQL]DFMH

SR]DU]ąGRZH1*2V 3U]HGVLĊELRUF\

5HJXODFMHSUDZQH (GXNDFMD 5R]ZyMLQQRZDFMH

7XU\VWDNRQVXPHQW

Rycina 5. Hierarchiczny model Leave No Trace (Simon i Alagona 2009)

Simon i Alagona (2009) zaproponowali nowy, demokratyczny model, który nazwa-li Beyond Leave No Trace (BLNT) (ryc. 6). Jego istotą jest stworzenie wspólnej prze-strzeni współpracy wszystkich partycypantów (w tym turystów) w tworzeniu nowych regulacji prawnych, udoskonalaniu programów edukacyjnych i wyznaczaniu nowych kierunków rozwoju sprzętu outdoorowego. Model odrzuca pasywność turysty na rzecz współodpowiedzialności i świadomości. Model ma być propozycją dalszych zmian i kierunkiem rozwoju LNTOE w przyszłości, wychodząc poza etykę środowiskową na rzecz świadomych zachowań konsumenckich. Jest to również odpowiedź na wyzwa-nia edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju. Do najważniejszych założeń należą:

kształcić siebie i innych na temat miejsc, które zamierza się odwiedzić; kupować tylko niezbędny i potrzebny sprzęt oraz odzież; dbać i konserwować, a tym samym przedłu-żać żywotność posiadanego sprzętu oraz odzieży; dokonywać świadomych wyborów żywności, sprzętu i odzieży; minimalizować produkcję odpadów i śmieci; starać się zmniejszać zużycie energii oraz zaangażować się w ochronę odwiedzanych miejsc.

3U]HGVLĊELRUVWZD

$GPLQLVWUDFMD

SXEOLF]QD

2UJDQL]DFMH SR]DU]ąGRZH1*2V

7XU\VWD

(GXNDFMD 5HJXODFMHSUDZQH ,QQRZDFMHUR]ZyM

Rycina 6. Demokratyczny model Beyond Leave No Trace (Simon i Alagona 2009) PODSUMOWANIE

Edukacja przyrodniczo-leśna, realizowana w Polsce od dwudziestu lat, obejmuje większość zagadnień związanych z prowadzeniem gospodarki leśnej. Dzięki staraniom leśników (głównie pracowników nadleśnictw) oraz pracowników parków narodowych i krajobrazowych informacje te docierają do wielu grup społecznych. Tematyka prowa-dzonych zajęć edukacyjnych i warsztatów jest ciągle zmieniana i dostosowywana do konkretnych grup odbiorców (Mandziuk 2016). Las jest szczególnym środowiskiem dla edukacji − jego wyjątkowa złożoność, możliwość bezpośredniego kontaktu z „dziką”

przyrodą wywołują określone emocje u odbiorców i sprzyjają osiągnięciu efektu w po-staci pozytywnego nastawienia do przyrody, z którą – dzięki zajęciom w leśnym plene-rze – mają bezpośredni kontakt. Może to być punktem wyjścia do osiągnięcia dalszych, bardziej złożonych celów.

Jak zauważa Chrzanowski (2016), doświadczenia ostatnich lat wskazują na po-trzebę przygotowania i wdrożenia do praktyki nowego, zaktualizowanego aktu wy-konawczego (zarządzenia dyrektora generalnego LP), uwzględniającego stan obecny i możliwe do przewidzenia kierunki rozwoju modelu działalności edukacyjnej w Lasach Państwowych. Wydaje się, że istnieje potrzeba mocniejszego zaakcentowania zagad-nień związanych ze zrównoważonym rozwojem, a służących podnoszeniu świadomości społeczeństwa w zakresie racjonalnego i odpowiedzialnego korzystania z lasu, minima-lizowania wpływu człowieka na środowisko naturalne oraz przeciwdziałania konsump-cyjnemu nastawieniu do przyrody.

W celu skutecznej implementacji zasad zrównoważonego rozwoju potrzebny jest wspólny wysiłek edukacyjny i związane z nim zmodyfi kowanie dotychczas dominują-cego systemu wartości. Prowadzenie edukacji przyrodniczo-leśnej na rzecz zrównowa-żonego rozwoju powinno mieć na celu przestawienie myślenia z pozycji „zdobywcy”

na pozycję „partnera” środowiska naturalnego. Wymaga to również odwrócenia popu-larnego powiedzenia sformułowanego przez René Dubosa⁷ − „myśl globalnie, działaj lokalnie”, na rzecz „działaj globalnie, myśl lokalnie”. Przykładem takiego działania jest bez wątpienia projekt LNTOE. Jak wskazują wieloletnie doświadczenia programu:

– edukacja wpływa na zwiększenie świadomości społecznej i wzrost poparcia dla etycznych postaw wobec przyrody,

– edukacja przyrodnicza, pomijająca informacje o wpływie człowieka na środowisko nie redukuje samego wpływu,

– istotna jest interpretacja wpływu na środowisko przyrodnicze, a tym samym klu-czowa staje się rola edukatora leśnego,

– istotnie różne są postawy deklaratywne, od tych rzeczywistych – decydująca jest rola przekonań i wartości (Buckley i Littlefair 2007).

Dotychczasowe realizacje związane z LNTOE na terenie naszego kraju nie pozwa-lają na wyciągnięcie podobnych wniosków, gdyż ograniczają się bądź do obszaru geo-grafi cznego parku narodowego − projekt edukacyjny Akademii Górskiej i Tatrzańskie-go Parku NarodoweTatrzańskie-go, bądź do stosunkowo wąskiej grupy osób – instruktorów ZHP, w ramach kursów etyki środowiskowej ZHP. Najnowszą inicjatywą związaną z LNTOE jest projekt Stowarzyszenia Polska Szkoła Surwiwalu − etyki outdoorowej na terenach leśnych. Jego celem jest propagowanie odpowiedzialnych postaw i przekazywanie wie-dzy oraz umiejętności dotyczących minimalizowania wpływu na środowisko naturalne, ze szczególnym uwzględnieniem lasów jako najbardziej naturalnej i powszechnej for-macji przyrodniczej w naszym kraju.

Jeśli edukacja przyrodniczo-leśna na rzecz zrównoważonego rozwoju ma prowa-dzić nie tylko do ukształtowania pewnego systemu wiedzy, ale także wartości i postaw, którymi ludzie będą się kierować w kontaktach z naturą, kluczowe jest zaangażowanie

7 https://en.wikipedia.org/wiki/Think_globally,_act_locally [dostęp: 25.03.2018]

wszystkich partycypantów (państwo − Lasy Państwowe – NGO-sy – korzystający z lasów/odwiedzający) i stworzenie wspólnej przestrzeni współpracy i wymiany do-świadczeń. Przykładem może być działalność Forum Leśnego jako platformy wymiany informacji, a także przekazywania treści edukacyjnych pomiędzy leśnikami a przedsta-wicielami różnych organizacji pozarządowych.

Adaptując rozwiązania LNTOE czy też tworząc własne programy, należy pamię-tać, że wyłącznie podejście edukacyjne jest w stanie zdobyć poparcie społeczeństwa, zaś regulacyjne ograniczenia jedynie antagonizują zaangażowane strony.

SUMMARY