Liczba opracow ań dotyczących litera
tury dla dzieci i m łodzieży nie jest jeszcze wystarczająca. D o grona w ybitnych b ad a
czy wciąż dołączają przedstawiciele m ło d szego pokolenia, pasjonaci i fascynaci książ
ki dziecięcej i m łodzieżowej, by na bieżąco uzupełniać stan badań na temat tzw. lite
ratury czwartej. Powstają więc z p e w n o ś
cią prace z tej dziedziny, je d n a k nie w y czerpują one tak prężnie rozwijającego się i interesującego zagadnienia. W m inionym okresie m ożna w praw dzie zaob se rw ow ać w zrost a rtykułów naukow ych, prac p o ru szających jednostkow e lub w ybrane p rob lemy czy wreszcie w yd a w n ictw o charak
terze e n cyk lop e d yczn ym i słow nikow ym , ale brakuje jednolitych ujęć tematu, które stałyby się w ykładnią dla nauczycieli szkol
nych i akademickich, przede w szystkim zaś p om ocą naukow ą dla studentów, głów nie
Tym bardziej warta uznania staje się ini
cjatywa podjęta przez badaczy Uniw ersyte
tu Śląskiego, której „plon" w postaci skryptu n a uko w e go Literatura dla dzieci i m łodzieży p o roku 1980 pod redakcją Krystyny Heskiej- Kwaśniewicz przynosi rzetelne opracowanie zagadnień z zakresu tej literatury; ponadto popularyzuje najbardziej w artościow e p o zycje w spółczesnych polskich autorów pi
szących z myślą o m łodym adresacie. P o d ręcznik obejmuje w ybrane tytuły, które p o wstawały i ukazyw ały się na rynku w ydaw ni
czym w ostatnim dwudziestoleciu X X wieku, aż d o chwili obecnej, uw zględniając za ch o dzące na przestrzeni tego czasu zm iany sp o łeczno-polityczne i ich w p ływ na działalność oficyn w ydaw niczych, a także na czytelni
ctw o poszczególnych typ ó w książek. P u b likacja szeroko om awia też przekształcenia, jakim uległa i nadal ulega literatura dla m ło d e g o czytelnika w mijającym właśnie trzy
dziestoleciu. Uwidacznia też now e kulturo
we zjawiska, ale także oddziaływ ania m e
diów i kultury masowej na wątki prze w o d nie utw orów dla dzieci i m łodzieży czy na sam ą ich recepcję. Nie zabrakło tu również w zm ianek o bieżącej działalności w y d a w nictw, kierunkujących swą politykę na p u b likację dzieł dla młodych.
Pierwszy tom Literatury dla dzieci i m ło
dzieży został podzielony na trzy głów ne czę
ści (Proza, Poezja, Sztuka książki), które po- rząd kują zebrany materiał problem ow o, te
m atycznie i genologicznie. Całość p op rze
dza wstęp, przybliżający idee stworzenia tej pozycji, natomiast funkcję tekstu otwierają
cego i w prow adzającego spełnia szkic w y jaśniający dziejowy rozwój obszaru literatu
ry przeznaczonej dla „niedorosłego czytel
nika"; dlatego też można powiedzieć, że sta
nowi on rys historyczny kształtującej się już we w czesnym Ośw ieceniu „odrębnej gałęzi piśmiennictwa", jaką jest literatura dla dzieci i młodzieży; oscyluje także w o k ó ł przyjętej w ob e c niej terminologii, w ym ienia jej w y różniki i funkcje (np. edukacyjno-poznaw - cza, dydaktyczno-poznaw cza, aktyw izują
ca itd.), na końcu zaś wskazuje głów ne zada
nia, jakie literatura ta realizuje w obec sw ego odbiorcy, czyli tzw. kategorie im m anentne (np. dydaktyzm , fantastyka, przygodow ość, ludyczność, paidialność itd.). Dalszy układ p rzynosi osiem tekstów w ram ach działu Proza, sześć w obrębie Poezji i jeden, któ
ry zadowalająco podejm uje problem atykę sztuki ilustratorskiej książki literackiej dla m ło d e g o odbiorcy. Skrypt zam yka szcze
gólnie bogata, starannie zebrana i op ra co
wana bibliografia.
Podręcznik m erytorycznie sytuuje się na w ysokim poziomie. Autorzy tekstów sta
wiają sensow ne i logiczne tezy, prezentując odm ienne trendy, sukcesyw nie pojawiające się w literaturze dla m ałego i m ło d e go o d biorcy. Skrypt (w dziale Prozy) dostarcza nam więc informacji na temat baśni, wyliczając jej cechy gatunkowe, jej odm iany, ukazując jej synkretyzm gatunkow y; lokuje też baj
kę fantastyczną (baśń lub bajkę magiczną) w literaturze dziecięcej po 1980 roku. Kolej
ne dwa teksty stanow ią analizę literackich ob ra zó w dom u, rodziny i szkoły w u tw o
rach dla dzieci (od 7-12 lat) czy też w prozie dla młodzieży; autorki przedstawiają książki, w których czytelnik docenia znaczenie ro
dziny i najważniejsze w artości kreow ane w życiu człowieka, teksty, w których p o dejm ow ane są trudne tem aty relacji m ię
dzyludzkich, miłości, zrozum ienia i szacun
ku itp.; w skazują też na kluczowe zadania, które ma spełniać taka literatura, dostar
czenia odpow iednich w zorców p ostę p ow a
nia. Cierpienie i śmierć w dziełach dla dzieci i m łodzieży to m otyw przewodni następne
g o szkicu, po którym zarysow ano sytuację (dobrze się dziś rozwijającego) w sp ółczes
n e go piśm iennictw a religijnego i o m ó w io no pozycje te g o rodzaju a d reso w a n e d o m ło d e go czytelnika. O powieści dla dziew cząt, powieści pensjonarskiej czy też p ow ie
ści dla panien, która w największym sto p niu burzy zakorzenione w tradycji sche m a
ty, zrywając tym sam ym ze stereotypow ym i w yobrażeniam i o bohaterach
„falbankowe-g o " „falbankowe-gatunku, czytam y w kolejnym rozdziale.
Z kolei na tle o d c h o d z ą c y c h d o la m u sa sztand arow ych pow ieści p od różniczo- p rzygo d o w yc h i nie gdyś atrakcyjnej, dziś już przeszłej prozy sensacyjno-kryminalnej, scharakteryzow ano aktualne osiągnięcia li
teratury dla dzieci i m łodzieży na tym polu, w yodrębniając powstające obecnie teksty p rzygo d o w e i kryminalne, jak również hor
ror czy wreszcie pasjonujące zjawisko ostat
nich lat - fantasy.
Blok pośw ięcony Poezji jest nie tylko d o skonałym inform atorem o stanie polskiej li
ryki pisanej z myślą o m łodym czytelniku, który przede w szystkim dostarcza synte tyczną w iedzę na temat w spółczesnej p o e zji, ale ukazuje on także najczęściej podej
m ow ane przez jej tw ó rcó w m o ty w y (np.
przyrody) i tem aty (np. tematyka świątecz
na czy biblijna w obrębie twórczości religij
nej), w yłania jej rodzaje (np. poezja intelek
tualna), jak również głów n e nurty i trendy (np. refleksyjny), odzw ierciedla jej ró żn o rodność gatunkową; dalej dzieli lirykę (np.
na persw azyjną, edukacyjną, in te rp e rso
nalną), zajmuje się form ą i ro do w o d em ko
łysanki czy też tzw. typ o log ią form i tem a
tów poezji dla dzieci (wiersze dla dzieci, li
ryka dla dzieci, liryka dziecięca), ale także m odelam i w ierszy (dydaktyczny, p ie śnio
wy, ludyczny itd). Nie zabrakło też w p u b likacji elem entów od no szących się d o za
uw ażalnego w wielu w ierszach dziecięce
go adresata hum oru (w tym do kilku odm ian komizmu) i sp o so b ó w na je go spraw ne uzy
skanie (np. przez nagrom adzenia, w ylicze
nia, powtórzenia, dźwiękonaśladownictwo) czy w idocznych od w ołań do zab aw y języ
kiem w poezji (np. przez zastosow anie fra- ze ologizm ów czy tworzenie neologizm ów).
W yszcze gó lniony dział zagadnień ukazuje także istotne, zwłaszcza z p e d a go giczn e go
punktu widzenia, kom pensacyjno-w ycho- w aw cze m ożliwości wynikające z o b co w a nia dziecka z lirycznym tekstem.
Fragm ent zatytułow any Sztuka książ
ki jest krótkim, kończącym tom artykułem.
W praw dzie nie w yczerpuje on tematu, ale z d u żym zna w stw e m prezentuje pozycję i potrzebę w ykonyw ania ilustracji w książ
kach dla m łodych odbiorców, uwidaczniając głów n e jej cechy, zadania i funkcje. P ona d to tekst zam yka w ykaz w spółczesnych p ol
skich ilustratorów utw orów dla dzieci i ze
stawienie bibliograficzne najważniejszych publikacji w zakresie ilustracji książkowej, w obu przypadkach w wyborze.
Nie m ożna zarzucić autorom skryptu n ie p e łn e g o i n ie o d p o w ie d n ie g o „potrak
tow ania" tem atów w literaturze dla m ałe
go i m ło d e go od b iorcy czy też nietrafnych sądów. Redaktorka już na sam ym wstępie zaznacza, że tw órcy opracow ania „nie m ie
li ambicji m onograficznych", g d y ż materiał do opisania jest zbyt obszerny, by udało się g o je dno ra zo w o zebrać i przeanalizować.
N ależy też podkreślić, że p o d rę czn ik ten mający stanow ić dla czytelnika przejrzysty i profesjonalny zbiór w iedzy o zjawiskach w idocznych w pisarstwie dla m łodych, jak również mający być sw e go rodzaju p ro m o cją najwybitniejszych czy najcenniejszych książek naszych czasów, pow stał dzięki śro
dow isku (w dużej mierze) w ybitnych b ad a
czy, których miejsce w świecie nauki zosta
ło już ugruntow ane.
Konkludując - ambitna i ważna proble
matyka podjęta w tym tytule daje znaczą
cą szansę w ykorzystania m ądrych rozw a
żań przez bibliotekarzy, filologów, kulturo- znawców, literaturoznawców, ped agogów , p sy c ho lo gó w i studentów itd. w przedm io
cie w łasnych zainteresowań; pozwala tak
że zw rócić uw agę czytelnika na całą gam ę
ulegających nieustannym zm ianom czynni
ków, stanow iących o sytuacji polskiej litera
tury i kultury dla dzieci i młodzieży. Dlate
g o u d o k u m e n to w a n ie d o ty c h c za so w e g o d orobku w spółczesnych polskich tw órców piszących dla o k re ślo n e g o kręgu czytel
ników stało się tak potrzebnym przedsię
wzięciem , szczególnie istotnym z punktu widzenia je go znawców. D od a tkow o rangę i w artość podjętej pracy p od nie sie drugi tom skryptu, który ukaże się niebawem, sta
now iąc sw oistą kontynuację części pierw szej podręcznika i poruszając przy tym o d rębny zestaw problemów.
Literatura dla dzieci i młodzieży po roku 1980.
T. 1, pod red. Krystyny Heskiej-Kwaśniewicz.
Katowice: Wyd. Uniwersytetu Śląskiego 2008.
Gertruda Skotnicka