Jak zauważa Roman Leppert w ostatnim czasie w literaturze poświęconej młodzieży odnajdujemy zbyt wiele analiz i rekonstrukcji wartości, brak
nato-miast spójnej, bardziej uniwersalnej teorii aksjologicznej23, niewiele jest także
20 Ibidem, s. 182–186.
21 T. Adorno, Minima moralia. Refleksje z poharatanego życia, Kraków 1999.
22 D . Coupland, Pokolenie X. Opowieści na czasy przyspieszającej kultury, Warszawa 1998 .
35 badań dotyczących kompetencji młodzieży, wiele natomiast mówi się o jej kondycji.
Być może brak owej spójności i tworzenie odrębnych studiów dotyczących wartości tej grupy i ich uwarunkowań z jednoczesną tendencją do „nadbadania” pewnych obszarów, a zaniedbywania innych wynika częściowo z braku jedno-znaczności w definiowaniu samego pojęcia wartość, częściowo natomiast jest wy-nikiem poważnych zróżnicowań dotyczących wieku, pochodzenia, sytuacji spo-łecznej (patologia, norma) badanych. Oczywiście przyczyn takiej sytuacji może być o wiele więcej i nie powinny być one poddawane uogólnieniom.
Wartości jako podstawa badania bywają traktowane na równi z potrzebami
(wartością jest to, ku czemu dążymy, a co jest w stanie zaspokoić nasze potrzeby)24,
utożsamiane z własnościami rzeczy, które ujawniają się pod wpływem
oddziały-wania na świadomość25, definiowane jako czynnik determinujący nasze postawy,
wartość także to „wszelkie dobro, to, co cenne i godne pożądania, stanowiące cel
dążeń ludzkich”26 czy też „wysoko cenione powinności, przeżycia, dążenia lub
przedmioty ze względu na przyjętą hierarchię w danym systemie uogólnień”27 .
Na potrzeby niniejszej pracy przyjmijmy rozumienie wartości w postaci wy-padkowej powyższych; wartością zatem może być zarówno czynnik determinują-cy postawy, jak i pewna właściwość, cecha, rodzaj zachowań czy ogólniej pojęte dobro, które ukierunkowuje nasze myślenie i interpretacje zastanej rzeczywisto-ści, a także staje się motywem działań i podejmowanych decyzji. Jako wiodą-ce kryterium rekonstrukcyjne dotycząwiodą-ce systemów wartości młodzieży przyjęto chronologię – to jak postrzegano rozwój sfery wartości, ich wybory i hierarchiza-cje na przestrzeni ostatnich lat. Inne kryterium, natomiast, związane jest z obra-zem pokolenia młodych, wizją rzeczywistości, w jakiej żyją (wizja ta może mieć charakter pesymistyczny, optymistyczny bądź neutralny i taki też wpływ mogą wywierać wartości ją konstytuujące na kształtowanie się tożsamości badanych). Istotne jest, iż badania te dotyczą nie tylko samych wartości, ale również aspiracji, światopoglądu czy wzorów osobowych. Wszystkie te zmienne są rów-nie istotne jak wartości dla rekonstrukcji sytuacji społecznej młodych, współtwo-rząc zarazem obraz pokolenia. Zrezygnowano z przytaczania wyników badań od-noszących się do okresu przed transformacją ustrojową (prowadzili takie m.in. W. Adamski i A. Janowski) ze względu na fakt, iż mogą one być obarczone cen-zurą i nie przedstawiać badanego aspektu rzeczywistości w sposób adekwatny.
24 A. Maslow, Problemy osobowości i motywacji w psychologii amerykańskiej, Warszawa
1964, s . 135 .
25 G. Kerschensteiner za: K. Kotłowski, Filozofia wartości a zagadnienia pedagogiki,
Wrocław 1968.
26 Z. Ratajczak (red.), Zastosowanie nauki o wartościach do badań nad przyswajaniem
inno-wacji, praca zbiorowa, Warszawa 1982.
27 R. Dyoniziak (współaut.), Współczesne społeczeństwo polskie. Wstęp do socjologii,
Ogromny wpływ na preferowane wartości i rozwijający się pod ich wpły-wem światopogląd młodych ludzi mają autorytety i ich źródła. Początkowo młodzież pytana o nie wskazywała na osoby bohaterów, polityków, działaczy i wychowawców. Stopniowo ich miejsce zaczęła zastępować rodzina, rówieśni-cy i inne znaczące osoby z otoczenia społecznego. Wraz z postępującą alienacją, wzrostem industrializacji, tempa życia wzory osobowe młodych dotknięte zosta-ły depersonalizacją. Okazało się, że młodzież nie widzi na ogół w roli przewodni-ka życiowego czy autorytetu nikogo konkretnego i wsprzewodni-kazuje raczej na cechy niż konkretne osoby. Źródłem autorytetów przestaje być szkoła, a staje się na powrót rodzina, autorytet kościoła zastąpiony zostaje pojęciem Boga, szeroko jednak rozumianym i nienoszącym znamion drogowskazu moralnego. Przełom nastąpił dopiero pod koniec lat 90. XX w., kiedy wysoką pozycję umocnił poprzez swą naukę, działalność ekumeniczną, a przede wszystkim otwartą postawę wobec młodych polski papież – Jan Paweł II.
Przemiany historyczne dotyczące ewolucji autorytetów na przestrzeni lat przedstawia poniższe zestawienie28 .
Tabela 2 Ewolucja wzorów osobowych i typów autorytetów na przestrzeni dziejów
Okres
historyczny -żytnośćStaro- Średnio--wiecze
Renesans od końca VIII w. Wiek XIX do połowy lat 50. XX w. 1960–1980 Koniec XX w., przełom XX/XXI Wzór
kulturowy mędrzec, filozof rycerz, bohater religijny
mistrz polityk idole,
kon-testatorzy, gwiazdy zmierzch idoli, artystów, autorytetów, kult grupy Typ
autorytetu autorytet wiedzy autorytet czynu autorytet relacji autorytet władzy autorytet zbiorowej wyobraźni
brak autorytetu, zewnątrzsterowność, płytka identyfikacja
Na jego podstawie można stwierdzić, że niegdysiejsze miejsce autorytetów rozumianych jako wzorce pozytywnej identyfikacji zajął w świadomości mło-dych ludzi kult grupy. Siła identyfikacji z grupą przybiera różną intensywność, od komentowanych szeroko w mediach epizodów integracji towarzyszących dra-matycznym okolicznościom śmierci Jana Pawła II po bardzo płytkie
identyfika-cje o charakterze nostycznym29 podczas meczów piłkarskich, koncertów muzyki
młodzieżowej czy innych wydarzeń w skali lokalnej i krajowej. Brak autorytetu w postaci wzorca osobowego, lub posiadanie takiegoż jedynie w postaci deklara-tywnej w sytuacji, gdy jest on niezbędną potrzebą rozwojową prowadzi nie tylko do płytkich, tymczasowych identyfikacji z kolegami, prezentowanymi przez nich
28 Tabela inspirowana wystąpieniem M. Dudzikowej dotyczącym przemian autorytetów i
wzo-rów osobowych na V Ogólnopolskim Zjeździe Pedagogicznym we Wrocławiu, Wrocław 2004.
37 poglądami czy wartościami, ale też do zewnątrzsterowności, ulegania modom,
generując trudności w odróżnianiu dobra od zła30. Stąd niezwykłego znaczenia
nabiera właściwa komunikacja między rodzicami a dziećmi i współpraca szkoły z rodziną.
Ciekawą propozycję w zakresie badań nad wartościami przedstawił Włady-sław Anasz, który wśród kluczowych wartości, z jakimi identyfikuje się młodzież wymienia następujące:
• miłość, • rodzina, • wolność,
• tzw. wartości prospołeczne: uczciwość, sprawiedliwość, życzliwość, solid- ność, szczerość,
• życie, ochrona zdrowia, • przyjaźń,
• szczęście,
• praca i profesjonalizm, • człowiek i godność ludzka, • pokój i ojczyzna.
Na dalszych pozycjach znajdują się: dobra materialne i standard życia (w tym mieszkanie), wykształcenie, wiedza i prawda, tolerancja, Bóg i religia, wartości polityczne, seks, awans i uznanie społeczne, lojalność, wierność,
odpowiedzial-ność czy kultura osobista31. Nawet jeśli przyjmiemy za autorem, iż nie jest to
skala pozycjonowana, a więc nie odzwierciedla hierarchii wartości, zastanawia dokonane w jej obrębie (przypadkowe?) grupowanie wartości. Na przykład, praca zawodowa została oddzielona od kategorii awansu i uznania społecznego, a mało przecież prawdopodobne, by respondenci na tym poziomie rozwoju traktowali ją jako dobro samo w sobie, czyli tzw. wartość immanentną. Podobnie altruizm, lojalność i wierność zostały przedstawione odrębnie – bez związków z miłością i przyjaźnią. Nie wynika jasno z przedstawionych wyników, czy tego rodzaju rozwiązania są odbiciem reprezentacji wartości w umysłach badanych (występują odrębnie, ponieważ są postrzegane rozłącznie) czy też wynikiem przypadkowego ich rozlokowania na skali. Dziwi interpretacja autora, który wyprowadza wniosek, iż młodzież jest zorientowana prohumanistycznie (człowiek i godność ludzka na 9. pozycji) i nie charakteryzuje się postawą ksenofobii (tolerancja na pozycji 14.). Jako główne źródła wartości wymienia autor kościół i rodzinę, pomijając takie agendy socjalizacji, jak szkoła, rówieśnicy czy media. Zastanawia też, w zesta-wieniu z obserwowanymi tendencjami, niska pozycja wartości materialnych, a także wykształcenia i wiedzy.
30 Por.: M. Karkowska, Ewolucja koncepcji autorytetu w koncepcjach filozoficznych, [w:]
http://www.pedagogika-filozoficzna.edu.pl/ s. 26–36.
31 W. Anasz, Wartości młodego pokolenia w dobie transformacji ustrojowej Polski,
Na uwagę zasługuje natomiast fakt, iż w badaniu podkreślona została wielość czynników oddziałujących na system wartości młodzieży: wykształcenie, wiek, pochodzenie społeczne, stosunek do wiary i praktyk religijnych, a także fakt, iż wy-znawane wartości nie są przejawem ugruntowanej i w pełni ukształtowanej świa-domości aksjologicznej członków tej grupy społecznej. Świadomość ta jest bo-wiem elementem nabywanych dopiero predyspozycji moralno-humanistycznych.
Zupełnie inaczej przedstawił rezultaty i interpretację badań przeprowadzo-nych na próbie 2090 uczniów szkół podstawowych (VIII klasa) i ponadpodsta-wowych M. J. Szymański. Wymienia on na pozycjonowanej skali następujące wartości:
– allocentryczne (przyjaźń, zaufanie, wsparcie, pomoc w relacjach koleżeń-sko-przyjacielskich), – prospołeczne, – przyjemnościowe, – związane z pracą, – edukacyjne, – związane z władzą, – kulturalne, – obywatelskie, – rodzinne, – materialne32 .
Niską pozycję wartości rodzinnych tłumaczy autor ogólnospołecznym kry-zysem wartości, a także wadami systemu edukacyjno-wychowawczego, który nie kształtuje w życiu każdego człowieka podstawowych i uniwersalnych iden-tyfikacji. Zwraca też uwagę na usytuowanie w środku skali, pomiędzy ambi-walencją a umiarkowaną akceptacją, wartości edukacyjnych. Ów fakt niepokoi o tyle, iż społeczeństwo niewykształcone to społeczeństwo nierozwijające się. W dobie gospodarki rynkowej, orientacji na konkurencję i rywalizację dziwi też, zdaniem samego autora, deklarowany przez badanych brak dążności do sukcesu materialnego .
Wybór wartości uzależniony jest od miejsca zamieszkania, pochodzenia spo-łecznego, płci, w niskim stopniu oddziałuje nań typ szkoły, a więc i nieznaczne różnice wieku badanych (nie ma większych różnic w skalach wartości uczniów kończących edukację w szkole podstawowej i rozpoczynających ją w średniej), choć z wiekiem właśnie w dół hierarchii przesuwają się i tak nisko notowane war-tości rodzinne i kulturalne.
W badaniach uchwycono korelację wartości prospołecznych z allocentrycz-nymi i związaallocentrycz-nymi z władzą, a także, choć w mniejszym stopniu, z edukacyjallocentrycz-nymi. Ujemny współczynnik korelacji wystąpił natomiast pomiędzy wartościami pro-społecznymi a materialnymi, a także pomiędzy allocentrycznymi i materialnymi.
39 Można to skomentować, nawiązując do przytaczanych niżej badań A. Guryckiej nad światopoglądem młodzieży, że albo się jest humanistą, albo pragmatykiem. Można natomiast być społecznikiem i humanistą – te typy oglądu rzeczywistości nie wykluczają się nawzajem.
Interesujący jest wniosek z badań Szymańskiego mówiący, iż w obecnym po-koleniu nie można mówić o grupie wartości jednoznacznie dominujących nad pozo-stałymi, która staje się sensem życia, podstawą oceny czynów swoich i innych osób.
Być może jeszcze na to za wcześnie, na co wskazywałby niezakończony pro-ces krystalizacji wartości, niedomknięcie rozwoju moralnego i towarzyszący mu brak ugruntowanej świadomości aksjologicznej (por. Anasz). Pewną rolę może też odgrywać pluralizm otaczającego świata, jego niejednoznaczność, wielość ofert i możliwości wyboru, z jakimi stykają się młodzi w codziennym życiu.
Badania A. Guryckiej z lat 90. XX w. dotyczyły zarówno samych wartości, jak i światopoglądu młodzieży. Interesująca jest definicja pojęcia, którą posługuje się autorka, rozumiejąc przez światopogląd „subiektywny obraz realnego świata w umyśle grupy, jej przedstawicieli, ujmowany w kategoriach myślenia
potocz-nego bez względu na udział w kształceniu”33 .
W wyniku przeprowadzonych badań wydzieliła ona trzy kategorie świato- poglądowe:
• humanistów (skoncentrowani są na problemach etycznych, filozoficz-nych, religijfilozoficz-nych, cenią najwyżej prospołeczność, afiliację człowieka, jego god-ność, przyznają się też do odczuwania zagrożeń egzystencjalnych);
• pragmatyków (skupieni na działaniu i pracy, nie zaś refleksji czy pogłę-bionej analizie rzeczywistości, interesują się problemami ekonomicznymi i cywi-lizacyjnymi);
• społeczników (skupieni na analizie uwarunkowań społeczno-politycz-nych, jakie kierują działaniem ludzkim, nadają wysoką rangę demokracji i warto-ściom obywatelskim).
Ogółem w wypowiedziach młodych badanych przez tę autorkę w połowie lat 90. XX w. dominują następujące wartości:
– afiliacja, – prospołeczność, – działanie, – demokracja, – człowiek, – praca, – godność.
Dokonany przegląd stanowisk dotyczących wartości wskazuje, iż są one zróż-nicowane nie tylko w zależności od wieku badanych, pochodzenia społecznego, typu szkoły, ale także przyjętej perspektywy poznawczej. Generalnie stwierdzić
nak trzeba, że we wszystkich zestawieniach dominują wartości allocentryczne, ro-dzinne, ze wskazaniem na ogromną wagę, jaką młodzi ludzie przywiązują do uczu-cia, przyjaźni i bycia akceptowanym przez innych. Ważne są też wzajemne związki pomiędzy wartościami, ich spójność bowiem wskazuje, w jakim stopniu stają się one elementem samoświadomości aksjologicznej młodych ludzi, której budowanie jest ważnym zadaniem rozwojowym, oddziałują też na autokoncepcję i formy przy-bieranej tożsamości. Jak wskazują badania Szymańskiego, najczęściej korelacja do-tyczy wartości allocentrycznych, edukacyjnych i związanych z władzą, co można by wyjaśnić następująco: osoby skupione na budowaniu pozytywnych relacji mię-dzyludzkich i dobrze czujące się w swoim otoczeniu społecznym to ci spośród bada-nych, którzy pragną być pozytywnie postrzegani w jego obrębie i mieć na nie wpływ zarówno obecnie, jak i w przyszłości. Za istotny atrybut atrakcyjności interpersonal-nej i możliwości wywierania tegoż wpływu na otoczenie uważają oni wykształce-nie i wiedzę – stąd aspiracje edukacyjne. Ich źródłem może być też fakt, że młodzi ludzie, znający się ze szkoły spędzają wspólnie czas w jej murach, a ich czynności koncentrują się wokół przyswajania wiedzy, poszerzania zainteresowań, spełnia-nia rozlicznych wymogów, związanych ze zdobywaniem wykształcespełnia-nia właśnie. Z kolei, brak korelacji czy korelacja ujemna między aspiracjami prospołecznymi i allocentrycznymi a materialnymi wskazują na trudności w pogodzeniu materialnej wizji rzeczywistości i wzajemne wykluczanie w sferze budowania relacji między-ludzkich, opartych na emocjonalnych, pierwotnych więziach i gromadzeniu dóbr, szybkiego bogacenia się, stawiania majątku ponad sprawami ducha i preferowania więzi wtórnych, rzeczowych. Jeśli chodzi o perspektywy na przyszłość, najlepiej postrzegają ją ci badacze, którzy uznają wartości preferowane przez młodzież za uniwersalne, prohumanistyczne (np. Adamski, Janowski, Anasz). Nieco bardziej sceptyczna wizja towarzyszy tym badaniom, których wyniki wskazują na poczucie zagrożenia, utraty bezpieczeństwa wśród młodych, a także niską pozycję wartości związanych z kształceniem oraz postrzeganiem rodziny jako dobra i głównego źró-dła identyfikacji w życiu człowieka (Mariański, Szymański).