Polski ustawodawca zdając sobie sprawę z wielowiekowej tradycji Kościoła katolickiego w Polsce, a także dążąc do pełnej realizacji wolności tworzenia kościołów i związków wyznaniowych stworzył wiernym przynależącym do tych organizacji możliwość zawarcia tzw. małżeństwa konkordatowego. Zgodnie bowiem z art. 1 § 2 k.r.o. małżeństwo w rozumieniu prawa rodzinnego może być również zawarte między nupturientami odmiennej płci w trakcie zawierania związku małżeńskiego podlegającego prawu wewnętrznemu kościoła albo innego związku wyznaniowego w obecności duchownego, pod warunkiem iż wyrażą oni wolę jednoczesnego zawarcia małżeństwa w świetle prawa polskiego.
Kolejnym elementem konstytutywnym jest warunek dotyczący konieczności sporządzenia przez kierownika urzędu stanu cywilnego aktu małżeństwa. Realizacji przesłanek ustawowych prowadzi w ostateczności do zawarcia małżeństwa na gruncie prawa rodzinnego w chwili zawarcia małżeństwa w rozumieniu przepisów prawa wewnętrznego danego kościoła lub związku wyznaniowego. Sama nazwa „małżeństwo konkordatowe” wywodzi się od umowy międzynarodowej łączącej Rzeczpospolitą Polską ze Stolicą Apostolską, określanej mianem konkordatu. Jednakże pojęcie to może znajdować odpowiednie zastosowanie również w stosunku do innych kościołów i związków wyznaniowych.
Istota tych regulacji sprowadza się do określenia w pierwszej kolejności czy w ogóle ratyfikowana umowa międzynarodowa albo ustawa przewiduje możliwość wywołania przez związek podlegający prawu wewnętrznemu tego kościoła lub też związku wyznaniowego takich skutków, jakie pociąga za sobą zawarcie małżeństwa przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego (art. 1 §3 k.r.o.). W obecnym stanie prawny małżeństwo „kościelne” o uregulowanej sytuacji prawnej przewiduje około dziesięciu kościołów, a wśród nich oprócz Kościoła katolickiego, m.in.
Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny, Kościół Chrześcijan Baptystów, gminy wyznaniowe żydowskie, Kościół Adwentystów Dnia Siódmego, czy też Kościół Zielonoświątkowy. Oznacza to, że wierni wskazanych kościołów mogą jako pełnoprawni członkowie tej organizacji wyznaniowej zawrzeć związek małżeński przed przedstawicielem tegoż
kościoła, tj. duchownym, a polskie praw usankcjonuje ważność tej czynności i uzna ją na gruncie polskiego porządku prawnego20.
Podsumowanie
Wskazane w rozdziale różnice między polskimi uregulowaniami oraz normatywnymi podstawami funkcjonowania małżeństwa na gruncie prawa kanonicznego Kościoła katolickiego wyraźnie podkreślają wzajemną autonomię między tymi odrębnymi od siebie porządkami prawnymi.
Jedynym elementem wspólnym okazuje się być tzw. małżeństwo konkordatowe. Jest to spowodowane rozdzielnością spraw państwowych od spraw wiary i religii. Wyrazem tego jest bezspornie art. 10 ust. 3 i 4 Konkordatu między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską, który podpisany został w dniu 28 lipca 1993 r. i ogłoszony w urzędowym publikatorze, tj. w Dzienniku Ustaw z 1998 r., Nr 51, poz. 318), jak również art. 1 wskazanego aktu normatywnego, zgodnie z którym Rzeczpospolita Polska i Stolica Apostolska potwierdzają, że Państwo i Kościół Katolicki są, każde w swojej dziedzinie, niezależne i autonomiczne oraz zobowiązują się do pełnego poszanowania tej zasady we wzajemnych stosunkach i we współdziałaniu dla rozwoju człowieka i dobra wspólnego.
Oznacza to zatem, że dualizm porządków prawnych spowodowany jest rozdzieleniem sfery społeczno – politycznej oraz religijnej21.
Waga jaką polski ustawodawca przywiązuje do instytucji małżeństwa jest na tyle duża, że decyduje się w przepisach rangi ustawowej przyznać uprawnienia szczególne tej podstawowej komórki społecznej. Takiej ochrony i przywilejów nie przyznaje natomiast innym związkom, w tym konkubinatom. Te ostatnie z kolei są rozumiane jako stabilna i faktyczna wspólnota osobisto – majątkowa dwojga osób, przy czym bez znaczenia we wspomnianym aspekcie pozostaje płeć konkubentów22. Wyraźnie podkreśla się tutaj odformalizowanie tego rodzaju związków, a nadto brak konieczności stosowania kryterium odmienności płciowej. W związku z tym jako związek odformalizowany, konkubinat nie cechuj się prawami i obowiązkami jakie wynikają z pożycia małżeńskiego. Do takiego stanowisko przychyla się również Sąd Najwyższy, który w uchwale siedmiu
20 Szerzej: A. Szadok – Bratuń, Procedura zawierania małżeństwa „konkordatowego”
w kontekście polskiego prawa administracyjnego, Prawnicza i Ekonomiczna Biblioteka Cyfrowa, Wrocław 2013.
21 R. Sobański, Prawo kanoniczne a krajowy porządek prawny, „Państwo i Prawo” 1999, nr 6, s. 3.
22 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 23 lutego 2007 roku, sygn. akt I ACa 590/06, Lex nr 259105.
sędziów Sądu Najwyższego z dnia 25 lutego 2016 r. wyraźnie podkreślił brak konieczności stwierdzenia odmienności płci dokonując oceny czy mamy do czynienia z konkubinatem, a dodatkowo przynajmniej na gruncie przepisów prawa karnego materialnego przyznaje osobom pozostającym w takich związkach status osób pozostających we wspólnym pożyciu.
W treści uzasadnienia orzeczenia Sąd Najwyższy wskazał, iż zawarty w art.
115 § 11 k.k. zwrot „osoba pozostająca we wspólnym pożyciu” określa osobę, która pozostaje z inną osobą w takiej relacji faktycznej, w której pomiędzy nimi istnieją jednocześnie więzi duchowe (emocjonalne), fizyczne oraz gospodarcze (np. prowadzenie wspólnego gospodarstwa domowego). Ustalenie istnienia takiej relacji, tj. „pozostawania we wspólnym pożyciu”, jest możliwe także wtedy, gdy brak określonego rodzaju więzi jest obiektywnie usprawiedliwiony. Odmienność płci osób pozostających w takiej relacji nie jest warunkiem uznania ich za pozostających we wspólnym pożyciu w rozumieniu art. 115 § 11 k.k.23. W nauce prawa, a także w naukach humanistycznych podkreśla się coraz większe znaczenie związków partnerskich (konkubinatów) w funkcjonowaniu współczesnego świata. Jako przyczynę braku chęci instytucjonalizowania swojego związku z postaci małżeństwa naukowcy przedstawiają szerszy dostęp do dóbr materialnych, dążenie do osiągnięcia sukcesu zawodowego, czy też rozwój techniczny i technologiczny.
W związku z tym ustawodawca nie deprecjonując instytucji małżeństwa winien wziąć te argumenty pod rozwagę. Zasadnym w pewnym zakresie mogłoby się okazać przyznanie pewnych uprawnień związkom konkubenckim, chociażby w aspekcie dostępu do informacji o stanie zdrowia konkubenta, który następowałby z mocy samego prawa, bez konieczności uzyskania wcześniejszej zgody od chorego.
Jak się okazuje, zarówno małżeństwo na gruncie prawa świeckiego, jak i kanonicznego, a także związki o charakterze konkubenckim w znaczny sposób różnią się między sobą. Jednakże nie może ulegać wątpliwości, iż zarówno prawo polskie, jak i inne systemy prawne winny realizować postulaty wspierające rozwój poszczególnych form życia we wspólnocie dwojga ludzi, niezależnie od zakresu przyznanych im praw i obowiązków, a także uwzględniać zmieniające się realia polityczne, a przede wszystkim społeczne.
23 Uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 25 lutego 2016 roku, sygn.
akt I KZP 20/15, Lex nr 1984687.
Literatura
Góralski W., Kanoniczna zgoda małżeńska (kanony 1095 – 1107), Lex, Gdańsk 1991
Góralski W., Małżeństwo w prawie kanonicznym, „Prawo kanoniczne” 2011, nr 1 – 2
Holewińska – Łapińska E., Społeczne aspekty zastosowania „zasady”
integralności wyroku rozwodowego, „Zeszyty Prawnicze UKSW”
2005, nr 5
Ignatowicz J., Nazar M., Prawo rodzinne, LexisNexis, Warszawa 2010
Kozyra J., Konstytucyjny model małżeństwa (art. 18 Konstytucji RP) [w:]
Studenckie Zeszyty Naukowe, UMCS 2014
Malinowski B., Małżeństwo, pokrewieństwo [w:] A. Mencwel (red.), Antropologia kultury. Zagadnienia, wybór tekstów, WUW, Warszawa 2005
Serrano Ruiz J. M., Inspirazione conciliare nei principi generali del matrimonio canonico [w:] Il Codice del Vaticano II. Matrimonio canonico, Bolonia 1985
Smyczyński T., Prawo rodzinne i opiekuńcze. Analiza i wykładnia, C. H. Beck, Warszawa 2001
Sobański R., Prawo kanoniczne a krajowy porządek prawny,
„Państwo i Prawo” 1999, nr 6
Strzebieńczyk J., Prawo rodzinne, Wolters Kluwer, Kraków 2002
Szadok – Bratuń A., Procedura zawierania małżeństwa „konkordatowego”
w kontekście polskiego prawa administracyjnego, Prawnicza i Ekonomiczna Biblioteka Cyfrowa, Wrocław 2013
Tomasz z Akwinu, Małżeństwo. Suma teologiczna, Katolicki Ośrodek Wydawniczy VERITAS, Londyn 2008
Winczorek P., Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., LIBER, Warszawa 1997
Krzemiński Z., Rozwód. Praktyczny komentarz. Orzecznictwo.
Piśmiennictwo. Wzory pism, Oficyna, Warszawa 2007
Zielonacki A., Zmiana płci w świetle prawa polskiego, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 1988, nr 2
Akty prawne
Konstytucja Gaudium et spes, n. 48.
Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. z 2015 r., poz. 2082).
Kodeks prawa kanonicznego (Corpus Iuris Canonici) ogłoszony powagą papieża Jana Pawła II dnia 25 stycznia 1983 roku dekretem Sacrae disciplinae leges, promulgowanego w Acta Apostolicae Sedis (vol. LXXV, Pars II).
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.
(Dz. U. z 1997 r., Nr. 78, poz. 483 ze zm.) Orzecznictwo
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 marca 2004 roku, sygn. akt III CK 346/02, Lex 121342.
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 23 lutego 2007 roku, sygn. akt I ACa 590/06, Lex nr 259105.
Uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 25 lutego 2016 roku, sygn. akt I KZP 20/15, Lex nr 1984687.
Źródła internetowe
http://natemat.pl/52507,ponad-35-mln-katolikow-w-polsce-najwiekszy-odsetek-na-swiecie (online: 27.04.2016).
M.PIERÓG, OCHRONA RODZINY W POLSKIM PRAWIE KARNYM,
[W:]K.PUJER (RED.),WSPÓŁCZESNA RODZINA.SZANSE –ZAGROŻENIA –KIERUNKI PRZEMIAN,EXANTE, WROCŁAW 2016, SS.151-160
ISBN:978-83-65374-08-0