Penalizacja przestępstwa bigamii jest w Polsce zdecydowanie marginalna.
Potwierdzają to dane statystyczne przedstawione w tabeli 1.
Tabela 1. Skazani z art. 206 kk (w liczbach bezwzględnych)
w porównaniu ze skazanymi za przestępstwa rozdziału XXVI kodeksu karnego
ROK Skazani z art. 206 § 1 kk
Ogółem skazani za przestępstwa przeciwko
rodzinie i opiece (rozdział XXVI) 1998
(01.09-31.12) 0 (0%) 12 863
1999 2 (0,006%) 33 438
2000 9 (0,027%) 34 578
2001 6 (0,018%) 33 889
2002 11 (0,036%) 30 968
2003 8 (0,026%) 31 896
2004 11 (0,031%) 35 546
2005 5 (0,018%) 27 496
2006 4 (0,016%) 24 511
2007 1 (0,004%) 24 642
2008 3 (0,012%) 25 371
2009 3 (0,011%) 26 462
2010 3 (0,009%) 31 626
2011 9 (0,031%) 29 491
2012 1 (0,004%) 24 740
2013 4 (0,016%) 25 667
2014 - 24 488
Źródło: opracowanie w oparciu o dane statystyczne Ministerstwa Sprawiedliwości oraz roczniki statyczne GUS, a także obliczenia własne.
Niewątpliwie istotnym powodem tego stanu rzeczy jest obecnie stosunkowa łatwość w uzyskaniu rozwodu. Tylko w latach 2010-2015 wpływ spraw (w liczbach bezwzględnych) o rozwód wyniósł 541 565, a więc ponad pół miliona spraw, przy czym średnio rocznie wyniósł
90.000 spraw27. W pełni uprawniony jest więc wniosek, że bigamia jest przestępstwem o malejącym w praktyce znaczeniu28.
Dawniej traktowano bigamię nie tylko jako naruszenie porządku w zakresie zawierania małżeństw i element swego rodzaju oszustwa matrymonialnego, lecz przede wszystkim jako rodzaj cudzołóstwa, tym gorszego, że popełnianego pod pozorem legalności29.
Uznanie, iż jeden z małżonków zawarł kolejne małżeństwo może prowadzić do unieważnienia tego małżeństwa. Nie dzieje się tak jednak z urzędu. Unieważnienia takiego może żądać bowiem każdy, kto ma w tym interes prawny. Ze stosownym powództwem może wystąpić także prokurator (por. art. 22 kro). Wówczas to on będzie występował w postępowaniu cywilnym jako powód, zaś małżonkowie jako pozwani.
Istotne jest także, iż unieważnienia bigamicznego małżeństwa można żądać nawet po jego ustaniu (por. art. 18 kro).
Nie w każdym jednak przypadku zawarcie związku małżeńskiego z lub przez bigamistę musi prowadzić do unieważnienia takiego związku.
Małżeństwo bigamiczne można bowiem konwalidować (por. art. 13 § 3 kro). Zgodnie z przywołanym przepisem nie można unieważnić małżeństwa z powodu pozostawania przez jednego z małżonków w poprzednio zawartym związku małżeńskim, jeżeli pierwsze małżeństwo ustało lub zostało unieważnione, chyba, że ustanie tego małżeństwa nastąpiło przez śmierć osoby, która zawarła ponowne małżeństwo pozostając w poprzednio zawartym związku małżeńskim, a więc przez małżonka bigamisty. Gdy więc pierwsze małżeństwo ustaje albo zostaje unieważnione, odpada ratio unormowania przewidującego unieważnienie bigamicznego związku małżeńskiego. Od tej chwili bowiem traci ono bigamiczny charakter, w związku z czym powinno korzystać z takiej samej ochrony, jak każde inne małżeństwo. Nie dotyczy to jednak ustania pierwszego małżeństwa wskutek śmierci małżonka bigamisty.
Wprawdzie w takim wypadku ustaje zarówno pierwsze, jak i drugie małżeństwo bigamisty, a więc wygasa stan bigamii, ale bez unieważnienia małżeństwa bigamicznego utrzymywałyby się negatywne skutki prawne bigamii, i to takie, których nie można by pogodzić z obowiązującymi unormowaniami. W szczególności - o dziedziczenie z ustawy po zmarłym bigamiście (lub zmarłej bigamistce) konkurowaliby oboje jego (jej)
27 Podaję w oparciu o dane statystyczne Ministerstwa Sprawiedliwości, https://isws.ms.gov.pl/pl/baza-statystyczna/opracowania-wieloletnie (online: 25.04.2015).
28 K. Banasik, Bigamia w polskim prawie karnym, „Prokuratura i Prawo”, 2010, nr 9, s. 71.
29 I. Andrejew, Polskie prawo karne w zarysie, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1989, s. 424.
małżonkowie - z pierwszego i drugiego małżeństwa. Nie jest więc dopuszczalne unieważnienie małżeństwa, które było bigamiczne, ale następnie wskutek ustania albo unieważnienia poprzedniego małżeństwa bigamisty przestało być małżeństwem bigamicznym i nie mogło być unieważnione wobec treści przepisu art. 13§3 kro30.
Liczbę postępowań i sposób (rozstrzygnięcie) załatwienia sprawy sądowej o unieważnienie małżeństwa przedstawia tabela 2.
Tabela 2. Ewidencja spraw cywilnych o unieważnienie małżeństwa w sądach okręgowych31
Rok Wpływ
Załatwiono
Razem Uwzględniono w całości lub w części Oddalono Zwrócono Odrzucono Umorzono Inne załatwienia
2005 197 196 40 16 53 2 • •
2006 175 180 24 38 55 2 33 •
2007 174 185 51 25 40 3 41 •
2008 197 189 29 36 49 4 40 •
2009 199 192 40 29 48 6 49 •
2010 178 188 39 35 36 3 54 •
2011 167 183 34 36 45 4 49 15
2012 139 141 30 25 29 3 38 16
2013 137 142 34 26 34 2 35 11
2014 140 122 30 27 23 3 30 9
2015 138 145 21 37 32 2 43 10
Źródło: opracowanie w oparciu o dane statystyczne Ministerstwa Sprawiedliwości.
Mimo, iż wpływ spraw o unieważnienie małżeństwa jest zdecydowanie większy aniżeli kryminalizacja zjawiska bigamii, o tyle powództwa zostają uwzględnione w zakresie 20-25%. Zdecydowanie częściej sprawy takie są zwracane, aniżeli oddalane (poza latami 2014-2015).
30 M. Nazar, Pozostawanie w związku małżeńskim jako okoliczność wyłączająca zawarcie kolejnego małżeństwa, [w:] M. Mozgawa (red.), Bigamia, Wolters Kluwer, Warszawa 2011, ss. 28-35.
31 W pierwszej instancji sądem wyłącznie właściwym do rozpoznania sprawy o unieważnienie małżeństwa jest sąd okręgowy.
Podsumowanie
Przestępstwo bigamii jest prawnokarnym instrumentem ochrony rodziny, a przede wszystkim gwarantem normy konstytucyjnej z art. 18 ustawy zasadniczej taką ochronę deklarującą. Konstytucja nakłada na ustawodawcę obowiązek realizacji norm konstytucyjnych w sferze ochrony rodziny, macierzyństwa i rodzicielstwa poprzez stworzenie instrumentów prawnych, które będą zapewniały jej realną ochronę.
Ustawodawca czyniąc tym wymogom zadość wprowadził przede wszystkim uregulowania cywilnoprawne, w tym zwłaszcza instytucję unieważnienia małżeństwa bigamicznego, które jest niedopuszczalne w polskim porządku prawnym, albowiem małżeństwo zgodnie z art. 18 konstytucji jest związkiem (jednego) mężczyzny i (jednej) kobiety, co jest zgodne z polską kulturową i prawną tradycją.
Warto jednak zwrócić uwagę, że samo unieważnienie maleństwa bigamicznego jest jedynie przywróceniem legalnego stanu prawnego, a co więcej nie następuje z urzędu Małżeństwo bigamiczne, a w tym negatywne skutki jak chociażby w postaci dziedziczenia po zmarłym bigamicznym małżonku/małżonce, będzie trwało dopóki nie zostanie unieważnione. Zasadny jest więc twierdzeniem, że instytucja ta nie będzie wystarczającą reakcją na zachowanie się sprawcy - bigamisty.
Przewidziana penalizacja bigamii w art. 206 kk jest niejako dodatkowym, silniejszym i dotkliwszym w skutkach narzędziem służącym zapobieganiu tego zjawiska. Istotnym jest, że przestępstwa tego można dopuścić się jedynie umyślnie w zamiarze bezpośrednim lub ewentualnym.
Tym samym wyłączono kryminalizację zachowań przypadkowych, wynikających z zaniedbania bądź lekkomyślności. Karalność bigamii ma służyć ochronie rodzinie, za czym przemawia systemowe umiejscowienie art. 206 w ustawie Kodeks karny – rozdział XXVI dot. przestępstw przeciwko rodzinie i opiece.
Utrzymanie penalizacji tego czynu przez normy prawa karnego jest jak najbardziej zasadne. Samo już objęcie ściganiem karnym, i to z urzędu, pełni funkcję prewencyjną i odstraszającą.
Pojawiający się w doktrynie postulat de lege ferenda kontrawencjonalizacji bigamii32 mógłby nie przynieść pożądanych rezultatów. Nie chodzi o rodzaj czy wymiar kary, który mógłby w dalszym ciągu przyjmować postać alternatywną (jak w przypadku przestępstwa) i być zagrożony karą grzywny (nawet do 5 000 zł) miesiąca ograniczenia wolności (20-40 godzin prac na cele społeczne, bądź potrącania
32 Pogląd taki wyraziła K. Banasik, op. cit., s. 72.
10-25% wynagrodzenia) lub też aresztu (do 30 dni). Niezmiernie ważną rolę odgrywa tu przedawnienie karalności (orzekania) czynu. Karalność wykroczenia zgodnie z art. 45 ustawy Kodeks wykroczeń33 ustaje, jeżeli od czasu jego popełnienia upłynął rok, a jeżeli w tym okresie wszczęto postępowanie, karalność wykroczenia ustaje z upływem 2 lat od popełnienia czynu34. Z kolei orzeczona kara lub środek karny nie podlega wykonaniu, jeżeli od daty uprawomocnienia się wyroku upłynęły 3 lata.
Roczny okres może być niewystarczający dla skutecznego wykrycia, powzięcia informacji o istnieniu bigamicznego małżeństwa, tym bardziej, że istotny jest tu czas popełnienia wykroczenia, a nie jego ujawnienia ani ustalenia jego sprawcy, które to momenty mogą wprawdzie, ale nie muszą, pokrywać się z czasem popełnienia czynu.
Ponadto w ciągu roku od popełnienia czynu – zawarcia małżeństwa przez bigamistę nie tylko należy przeprowadzić postępowanie, skierować wniosek o ukaranie do sądu karnego, ale także wszcząć postępowanie. Nie jest to data wpływu sprawy do sądu (tzw. pierwotnego wpływu), ale następuje dopiero zarządzeniem (art. 59 § 2 ustawy Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia35) prezesa sądu (przewodniczącego wydziału, upoważnionego sędziego - art. 32 § 3 kpw), które jest wydawane po wpłynięciu wniosku o ukaranie, gdy wniosek ten nie zawiera braków formalnych, a nie ma też powodów do odmowy wszczęcia postępowania.
Mając jednak na uwadze znikomą, w porównaniu do ogólnej, liczbę osób skazanych za przestępstwa rozdziału XXVI kodeksu karnego, pozostaje być utwierdzonym w przekonaniu, że na gruncie prawa karnego ochrona monogamicznego małżeństwa jest respektowana.
Literatura
Andrejew I., Polskie prawo karne w zarysie, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1989.
Banasik K., Bigamia w polskim prawie karnym, „Prokuratura i Prawo”, 2010, nr 9.
Banaszak B., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, CH Beck, Warszawa 2012.
Gardocki L., Prawo karne, CH Beck, Warszawa 2003.
33 Dz.U. 1971 Nr 12, poz. 115 [dalej: kw].
34 Por. wyrok SN z 13.02.2006 r., V KK 497/05, OSNwSK 2006, nr 1, poz. 325.
35 Dz.U. 2001 Nr 106, poz. 1149 [dalej: kpw].
Grzejdziak A., Prawo do wychowania w rodzinie, [w:] B. Banaszak, A. Preisner (red.), Prawa i wolności obywatelskie w Konstytucji RP, Warszawa 2002.
Gwiazdomorski J., Krewni uprawnieni do żądania i obowiązani do dostarczania utrzymania, „Państwo i Prawo” 1954, Nr 1.
Fredrich-Michalska I. (red.), Stachurska-Marcińczak B. (red.), Nowe kodeksy karne z 1997 r. z uzasadnieniami, Wydawnictwo prawnicze, Warszawa 1997.
Motywy Komisji Kodyfikacyjnej, t. V, z. 4, Warszawa 1930.
Mozgawa M., Saj A., Strona podmiotowa, [w:] M. Mozgawa (red.), Bigamia, Wolters Kluwer, Warszawa 2011.
Nazar M., Pozostawanie w związku małżeńskim jako okoliczność wyłączająca zawarcie kolejnego małżeństwa, [w:] M. Mozgawa (red.), Bigamia, Wolters Kluwer, Warszawa 2011.
Ratajczak A., Przestępstwa przeciwko rodzinie, opiece i młodzieży [w:]
System prawa karnego, t. IV: O przestępstwach w szczególności, cz. II, I. Andrejew, L. Kubicki, J. Waszczyński, Wydawnictwo Ossolineum, Wrocław-Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1989.
Siwik Z. [w:] Kodeks karny. Komentarz, M. Filar (red.), Wydawnictwo Lexis Nexis, Warszawa 2008.
Stefański R.A., Przestępstwo bigamii, „Prokuratura i Prawo”, 1999, nr 10.
Szewczyk M. [w:] Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz, A. Zoll (red.), Wolters Kluwer, Warszawa 2008, t. II.
Tyszka Z., Rodzina w świecie współczesnym – jej znaczenie dla jednostki i społeczeństwa, [w:] Pedagogika Społeczna, red. T. Pilch, I. Leparczyk, wyd. Żak, Warszawa 1995.
Wąsek A., Przestępstwa przeciwko rodzinie, [w:] Kodeks karny. Część Szczególna. Komentarz, A. Wąsek (red.), Warszawa 2004.
Winczorek P., Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., wyd. Liber, Warszawa 2008.
Konarska-Wrzosek V., Szewczyk M., Komentarz do art. 206 kk [w:]
J. Warylewski (red.), Przestępstwa przeciwko dobrom indywidualnym, System Prawa Karnego, Warszawa 2012, t. 10.
Orzecznictwo
Wyrok TK z 12.4.2011 r., SK 62/08, OTK-A 2011, Nr 3, poz. 22.
Wyrok SN z 20.3.1936 r., I K 1366/35, ZO 1936, poz. 377.
Wyrok SN z 13.02.2006 r., V KK 497/05, OSNwSK 2006, nr 1, poz. 325.
A.KUCHARSKA, EKONOMIA JAKO NARZĘDZIE DO SPRAWIANIA BÓLU – PRÓBA ANALIZA ZJAWISKA PRZEMOCY EKONOMICZNEJ WYSTĘPUJĄCEJ W POLSKICH RODZINACH,
[W:]K.PUJER (RED.),WSPÓŁCZESNA RODZINA.SZANSE –ZAGROŻENIA –KIERUNKI PRZEMIAN, EXANTE,WROCŁAW 2016, SS.185-208
ISBN:978-83-65374-08-0