Makiawelizm a biologia i psychologia ewolucyjna

Pojęcie inteligencji makiawelicznej spopularyzowane zostało w pracy Machiavellian Intelligence, pod redakcją R. BRYNE’Ai A. WHITENA (1988), w której sformułowano hipotezę, że inteligencja jest adaptacją do radze-nia sobie ze złożonością życia społecznego. Inteligencja makiaweliczna w tym znaczeniu odnosi się do wszelkich form inteligencji społecznej, tracąc swą specyfikę. WILSON, NEARi MILLER (1996) za ważne uważają wy-różnienie inteligencji makiawelicznej jako odrębnego rodzaju inteligencji społecznej i podjęcie badań poświęconych okolicznościom, w jakich ta for-ma inteligencji zyskuje przewagę.

6.2. Makiawelizm a biologia i psychologia ewolucyjna 89

Jeżeli „podstawą ewolucji jest bezwzględna, egoistyczna rywalizacja”

(BUSS, 2003, s. 281), dlaczego strategii niemakiawelicznej nie wyparła na-stawiona na zysk strategia makiaweliczna? W biologii ewolucyjnej starano się rozwiązać problem zachowań altruistycznych za pomocą teorii do-stosowania łącznego, zgodnie z którą pokrewieństwo genetyczne jest głównym wyznacznikiem inwestycji w krewnych, oraz teorii wzajemnego altruizmu, która opiera się na założeniu, że altruistyczne działanie na rzecz osób niespokrewnionych ma u podłoża społeczną wymianę. Wza-jemny altruizm może się rozwinąć wtedy, gdy ludzie są w stanie wykry-wać i eliminowykry-wać oszustów. W kręgu zainteresowań psychologii ewolucyj-nej pozostaje więc problem ustalenia, w jaki sposób istnienie osób kooperatywnych (ufających i odwdzięczających się) wpływa na pojawianie się „oszustów”, którzy nie odwzajemniając takich zachowań, czerpią z tego korzyści, i czy proces ten może być badany przez odwoływanie się do pojęć „psychopatia” lub „makiawelizm”. Makiawelizm ma tę przewagę, że nie jest bezpośrednio powiązany z patologią.

Biolodzy Dawid WILSON i Ralph MILLER oraz psycholog Dawid NEAR

(1996) podjęli próbę wykorzystania badań poświęconych makiawelizmowi do testowania hipotez ewolucyjnych, dotyczących adaptacyjnego znacze-nia zachowań manipulacyjnych w życiu społecznym. Punktem wyjścia była obserwacja, że strategie manipulacyjne są obszarem zainteresowania zarówno psychologii społecznej, jak i biologii ewolucyjnej, przy czym ta pierwsza dysponuje bogactwem badań empirycznych bez szerszych ram teoretycznych, druga zaś wygenerowała wiele hipotez, które nie zostały dotychczas empirycznie potwierdzone. Połączenie wysiłków pod szyldem badania makiawelizmu mogłoby się więc okazać korzystne dla obu dyscy-plin.

Makiawelizm Wilson, Near i Miller definiują jako strategię zachowania społecznego, polegającą na manipulowaniu innymi w celu osiągnięcia oso-bistego zysku, często z naruszeniem interesów partnera. Jest ona podob-na do strategii odstępstwa w ewolucyjnej teorii gier, eksploatującej inne strategie bez wcześniejszej prowokacji. Strategia ta może być także trak-towana jako mierzalna cecha (WILSON, NEAR, MILLER, 1996, s. 285). Nie na-leży oczekiwać, że makiaweliści oszukują zawsze, lecz że traktują zdradę jako jedną z możliwych opcji, oszukują sprawniej i czynią to w różnorod-nych sytuacjach społeczróżnorod-nych. Gdy definiujemy makiawelizm jako jedną z wielu strategii, czyli jedynie cząstkę społecznej inteligencji, możemy oceniać jego użyteczność z punktu widzenia jednostki czy grupy, porów-nując ją z innymi formami zachowania. Można więc przypuszczać, że ma-kiaweliści będą mieli więcej krótszych związków niż niemama-kiaweliści, gdyż korzyści z wyzyskiwania innych są zwykle krótkoterminowe (do momentu, gdy partner nie odkryje zdrady), oraz że niemakiaweliści zaczną tracić na

skutek wykorzystywania ich przez innych, a makiaweliści — z powodu od-wetu.

WILSON, NEAR i MILLER (1996) rozważają także kwestię, czy trafne byłoby rozpatrywanie makiawelizmu jako „mistrzowskiej” strategii, umie-jętnie łączącej kooperację i zdradę, adekwatnie do wymogów sytuacji, co pozostawałoby zgodne z oczekiwaniami CHRISTIEGO i GEIS (1970). Odrzu-cają jednak taką możliwość, sądząc, że zachowanie doskonale elastyczne przekracza możliwości poznawcze przeciętnego człowieka. Ludzie muszą specjalizować się w użyciu określonych strategii zachowania, co prowadzi do różnic indywidualnych w poziomie makiawelizmu, który traktowany jest wówczas jako cecha. Tak więc możemy badać makiawelizm zarówno jako strategię czy stan, jak i jako cechę.

Szukając odpowiedzi na pytanie, w jakich warunkach strategia makia-weliczna może zyskać przewagę, WILSON, NEAR i MILLER (1996) odwołują się do ustaleń biologii ewolucyjnej. Niemakiaweliści mogą tracić w kontak-tach krótkoterminowych, jeśli zostaną wykorzystani przez makiawelistę, ale zyskują w dłuższym czasie, gdyż są pożądanymi partnerami dla in-nych niemakiawelistów, z którymi kooperują w celu osiągnięcia obopól-nych korzyści. Jeżeli mechanizm segregacji jest w danej grupie efektyw-ny, makiaweliści zostają wyeliminowani, a wewnątrzgrupowa rywalizacja podlega minimalizacji. Jeśli grupa ta styka się z innymi grupami, problem eksploatacji powraca, z tym że jej realizacja następuje na zewnątrz grupy.

W tym mają źródło podwójne normy, dotyczące manipulacji „swoimi”

i „obcymi”, oraz potrzeba posiadania w grupie pewnej liczby osób o na-stawieniu makiawelicznym, które mogą być w rozgrywce z „obcymi”

przydatne.

Doceniając dorobek badaczy makiawelizmu i znaczenie samego kon-struktu, WILSON, NEAR i MILLER (1996) stawiają im jednak poważny za-rzut. Otóż ich zdaniem, badania nad makiawelizmem nie mają żadnych ram teoretycznych, co było prawdopodobnie przyczyną spadku zaintere-sowania makiawelizmem na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięć-dziesiątych XX wieku. Umieszczenie dalszych badań w kontekście doko-nań biologii i psychologii ewolucyjnej jest jednym z możliwych rozwiązań tego problemu. Zachęcając do tego przyszłych badaczy makiawelizmu, autorzy formułują hipotezy ewolucyjne, wymagające empirycznej weryfi-kacji:

— Makiaweliści w długoterminowych związkach ponoszą porażki, lub też odnoszą sukces jedynie dzięki temu, że stają się fenotypowo podobni do niemakiawelistów.

— Przejawy makiawelizmu mogą być różne w odniesieniu do odmiennych kategorii ludzi (obcy, krewni, osoby tej samej i odmiennej płci) i w od-miennych sytuacjach (relacja krótko- lub długoterminowa).

6.2. Makiawelizm a biologia i psychologia ewolucyjna 91

— Kobiety makiawelistki są w większym stopniu niż mężczyźni makiawe-liści zainteresowane utrzymywaniem własnej atrakcyjności w długo-trwałych relacjach, dlatego bardziej upodabniają się zewnętrznie (na zasadzie mimikry) do niemakiawelistek.

— Istnieją jakościowe różnice w stylach manipulacji kobiet i mężczyzn.

— Makiawelizm jest nieakceptowany w relacjach wewnątrzgrupowych, lecz na zewnątrz grupy jest tolerowany, a nawet popierany.

— Alternatywne strategie reprodukcyjne są związane z poziomem makia-welizmu rodziców.

Jako narzędzie służące do badania makiawelizmu WILSON, NEAR i M IL-LER (1996) rekomendują skalę Mach IV, choć widzą także potrzebę opra-cowania nowego narzędzia, odzwierciedlającego jakościowe różnice w ro-dzajach używanych przez ludzi strategii manipulacyjnych.