Makiawelizm a teoria gier

Teoria gier, będąca rodzajem teorii decyzji podejmowanych w warun-kach niepewności, jest teorią normatywną, badającą, jak podmioty podej-mujące decyzje (gracze) powinni się zachowywać, aby maksymalizować własny interes (GRZELAK, 2000). Korzystając z metod matematyki, zwolen-nicy teorii gier czerpią inspiracje z obserwacji zjawisk ekonomicznych i społecznych, opisują je i wyjaśniają, ale biorą pod uwagę jedynie niektó-re ich aspekty (MALAWSKI, WIECZOREK, SOSNOWSKA, 1997). Możliwe sposoby postępowania graczy nazywane są strategiami. W biologii teorię gier sto-suje się do modelowania procesów ewolucji, w ekonomii zaś służy ona do opisywania procesów ekonomicznych. Ma też zastosowanie w naukach społecznych (GRZELAK, 1978; TYSZKA, 1978). Makiawelizm może być trakto-wany jako zmienna osobowościowa, wpływająca na wynik w grze, lub też jako jedna ze strategii.

Jeśli makiawelizm utożsamiamy ze strategią odstępstwa (defect) w grze typu „dylemat więźnia”, a postawę przeciwną — ze strategią ko-operacyjną, to właśnie rywalizacyjna strategia makiawelisty jest bezpiecz-na i dominująca (STRAFFIN, 2004). Strategia ta uwzględnia racjonalność in-dywidualną, natomiast pomija racjonalność grupową. W pojedynczej grze, bądź gdy dobór partnerów ma charakter losowy, strategia makiawelisty wygrywa. Ale w razie powtarzających się interakcji lub kiedy zachodzi możliwość zmiany partnera, sytuacja ulega zmianie. Natomiast strategia kooperacyjna, jeśli niemakiawelista wybiera ją konsekwentnie, wcale nie zachęca partnera (szczególnie jeśli jest nim makiawelista) do kooperacji;

wręcz przeciwnie, prowokuje do eksploatacji. Żadna z tych strategii nie może więc być uznana za optymalną, choć zawsze wynik działania pozo-staje zależny od warunków gry i wyborów partnera. Najlepsze wyniki w grze powtarzanej zapewnia w tej sytuacji strategia „wet za wet”, pole-gająca na początkowym wyborze kooperacji, a następnie na odwzajem-nianiu ostatniego ruchu partnera.

Orientacja społeczna jest stałym wzorcem postępowania w sytuacji współzależności, przejawiającym się w preferencjach podziału wyników między siebie i innych. Cztery podstawowe orientacje to: kooperacja, in-dywidualizm, altruizm i rywalizacja (MC CLINTOCK, 1972; cyt. za: MAZUR, 2002). Badano czynniki wpływające na orientacje, np. wpływ informacji o partnerze lub liczbie partnerów. Makiawelista jest osobą, która — z defi-nicji — przejawiać będzie orientację indywidualistyczną bądź rywaliza-cyjną — w zależności od sytuacji. Gdy zdoła osiągnąć zamierzenia bez straty ponoszonej przez partnera, może nie wykazywać zainteresowania rywalizacją. Jeśli jednak rywalizacja miałaby maksymalizować jego wyni-ki, prawdopodobnie wybierałby takie rozwiązanie. Ponieważ badania po-święcone orientacjom społecznym i badania nad makiawelizmem mają wspólny przedmiot zainteresowania, przeto próba integracji wyników mogłaby przynieść korzyści w postaci lepszego zrozumienia zachowań prospołecznych i eksploatacyjnych nie tylko w grze, ale też w realnym ży-ciu.

Gdy spojrzymy na makiawelizm z punktu widzenia ewolucyjnej teorii gier, w której strategie współzawodniczą z sobą w sensie darwinowskim, możemy utożsamić tę właściwość ze strategią egoistyczną, nastawioną na eksploatację partnera, a jego przeciwieństwo — ze strategią altruistyczną, nastawioną na kooperację. Wtedy modele tworzone w ramach ewolucyj-nej teorii gier mogą stać się dla psychologa źródłem ciekawych obserwa-cji i hipotez. W modelu Maynarda Smitha i Price’a, omawianym przez Ri-charda DAWKINSA (1996), jednostki mogą uczestniczyć w zmaganiach o ograniczone zasoby z osobnikami tego samego gatunku, obierając różne strategie, przy czym strategią ewolucyjnie stabilną będzie taka, której od momentu przyjęcia jej przez większość osobników nie jest już w stanie wyprzeć żadna strategia alternatywna. Możemy założyć występowanie w populacji dwóch strategii: agresywnej (strategia walki — atak i walka do końca) oraz pokojowej (osobnik nie atakuje pierwszy, zaatakowany ucie-ka). Wygrana osobnika stosującego daną strategię (jastrzębia lub gołębia) zależy od tego, jaką strategię przyjmie jego przeciwnik, a więc sukces roz-rodczy zależy od częstości występowania poszczególnych strategii w po-pulacji. Jednak ani strategia jastrzębia (lepiej dostosowana), ani gołębia nie jest strategią stabilną ewolucyjnie i nawet niewielka liczba osobników stosujących inną strategię zmienia strukturę populacji. Strategią stabilną

6.3. Makiawelizm a teoria gier 93

ewolucyjnie będzie mieszanka tych dwóch strategii w ściśle określonej proporcji (5/12 gołębia i 7/12 jastrzębia). Jeśli jednak dodamy trzecią strategię — mściciela (na początku zachowuje się jak gołąb, ale gdy jest atakowany — walczy), okaże się, że ta strategia jest stabilna ewolucyjnie i z czasem zdominuje populację.

Gdy analogiczną analizę przeprowadzimy dla altruizmu, otrzymamy trzy strategie: warunkowych altruistów, bezwarunkowych egoistów oraz bezwarunkowych altruistów (POLESZCZUK, 2004). Warunkowy altruista (po-maga swoim) pełni funkcję izolatora, który chroni bezwarunkowych altru-istów (pomagających wszystkim) przed wykorzystywaniem przez bezwa-runkowych egoistów (nie pomagających nikomu). Ich brak powoduje, że bezwarunkowi egoiści zawsze będą w lepszej sytuacji. Jeśli są tylko wa-runkowi altruiści i bezwawa-runkowi egoiści, to ci drudzy znajdują się w gor-szym położeniu, ponieważ pierwsi pomagają tylko sobie. Kiedy pojawiają się bezwarunkowi altruiści, położenie bezwarunkowych egoistów ulega po-prawie.

Rozważania te mogą się okazać przydatne w planowaniu badań, mających za cel zrozumienie dynamiki grupowej oraz wzajemnych relacji w grupach, organizacjach i populacjach, w których działają osoby o róż-nym poziomie makiawelizmu. Można badać skuteczność i ograniczenia strategii makiawelicznej w porównaniu z bardziej kooperatywnymi strate-giami. Analizy te nie pozwalają jednak badaczowi makiawelizmu zidentyfi-kować strategii mściciela, czy też warunkowego altruisty. Czy będzie nim osoba o średnim poziomie tej cechy? Czy może osoby niemakiaweliczne, które zdobyły niezbędne umiejętności, by rozróżniać i inaczej traktować

„swoich” i „obcych”? Bez rozstrzygnięcia tej kwestii symulacja może uwzględniać istnienie jedynie dwóch strategii. Wyniki niektórych wcze-śniejszych badań eksperymentalnych (HARRELL, HARTNAGEL, 1976; H AR-RELL, 1980) pozwalają przypuszczać, że niemakiaweliści są w stanie stoso-wać strategię „wet za wet” — wersję strategii warunkowego altruizmu.

Taką właśnie strategię, zawierającą elementy zemsty, ale także przeba-czenia, przypisywali niemakiawelistom WILSON, NEAR i MILLER (1996).

Gdyby założyć, że inne niż poziom makiawelizmu różnice indywidual-ne między graczami wpłyną na wybór strategii działania w kontaktach społecznych, można by rozważyć możliwość wykorzystywania przez oso-by makiaweliczne dwóch strategii: bezwarunkowego egoizmu (jastrząb) i warunkowego egoizmu (chojrak: jeśli trafi na słabszego, nie pomaga lub walczy o swoje, jeśli na silniejszego, pomaga albo nie walczy). Osoby te łączyłby egoizm, a także negatywny obraz świata i ludzi. Można przypusz-czać, że jastrzębia będzie wyróżniał wyższy psychotyzm, a chojraka — wyższy neurotyzm i niższa samoocena. Osoby niemakiaweliczne mogłyby obrać jedną z dwóch strategii: bezwarunkowego altruizmu (gołąb) i

wa-runkowego altruizmu (mściciel). Może ich różnicować większa ugodo-wość, neurotyzm i lęk gołębi oraz wyższa samoocena mścicieli.

Ewolucyjna teoria gier pozwala sformułować pytanie alternatywne do zadawanego zwykle: „co jest korzystniejsze — manipulacja czy jej brak”, lub: „co lepiej działa w danej sytuacji”. Pozwala też zrozumieć, że sku-teczność danego sposobu zachowania zależy od różnorodności i częstości występowania pozostałych dostępnych strategii.