Makiawelizm dziecięcy w badaniach empirycznych

W dwóch eksperymentach potwierdzono związek poziomu makiaweli-zmu z zachowaniami manipulacyjnymi dzieci. W badaniach Susan N ACHA-MIE (1969) dzieci 10—11-letnie uczestniczyły w grze z partnerem, w której rzucały dwoma kostkami do gry, po czym informowały partnera o praw-dziwym wyniku rzutu lub blefowały. Partner mógł zaakceptować informa-cję albo sprawdzić jej prawdziwość. W zależności od decyzji, dzieci otrzy-mywały cukierki, zgodnie z tabelą wypłat, która premiowała zakończone sukcesem blefowanie i sprawdzanie. Jak przewidywano, dzieci makiawe-liczne wygrywały częściej. Dorothea Braginsky badała dzieci 10-letnie, które miały przekonać rówieśnika do zjedzenia jak największej liczby gorz-kich krakersów. Partnerzy młodocianych makiawelistów zjadali przecięt-nie 6,4 ciasteczka, a partnerzy przecięt-niemakiawelistów — 2,8 (CHRISTIE, GEIS, 1970, s. 331). Tak więc w obu eksperymentach dzieci makiaweliczne ma-nipulowały rówieśnikami skuteczniej.

Niewiele badań poświęcono specyfice makiawelizmu dziecięcego. Jon SUTTON i Edmund KEOGH (2001) badali dzieci 9—12-letnie skalą Kiddie

Mach oraz Eysencka kwestionariuszem osobowości. Analiza wykazała trójczynnikową strukturę skali Kiddie Mach. Dodatnia korelacja między wiekiem dzieci i brakiem wiary w naturę ludzką wskazuje, że z wiekiem cynizm i pesymizm dzieci nasilają się. Makiawelizm był skorelowany do-datnio z psychotyzmem i neurotyzmem oraz ujemnie ze skalą kłamstwa, podobnie jak w grupach dorosłych (korelacja umiarkowana). Istotnie wyż-sza, w porównaniu z dziewczętami, była korelacja makiawelizmu z psy-chotyzmem wśród chłopców. Być może, chłopcy zgadzali się z nieaprobo-wanymi społecznie stwierdzeniami skal makiawelizmu i psychotyzmu częściej niż dziewczynki, gdyż jest to zgodne z chłopięcymi sposobami budowania reputacji w grupie rówieśniczej. Związki makiawelizmu dzie-cięcego z neurotyzmem (korelacja niska) potwierdzają pośrednio wyniki badań PODERICO(1987), która otrzymała dodatnią korelację między makia-welizmem i lękiem w grupie dzieci.

Badanie Marka BARNETTA i Shannon THOMPSON (1985) dotyczyło związków empatii i przyjmowania perspektywy emocjonalnej partnera z makiawelizmem, zachowaniami prospołecznymi i motywem pomagania w grupie 9—10-letnich dzieci. Empatię badano kwestionariuszem, a emo-cjonalną umiejętność przyjmowania perspektywy partnera — za pomocą nagranych na taśmę dialogów, po których wysłuchaniu dzieci oceniały, jak postać czuje się i dlaczego. Podobnie percepcję prospołecznej motywacji innych ludzi badano, prezentując dzieciom krótkie historyjki, w których jedno dziecko pomagało innemu, natomiast osoby badane miały określić, jakie były motywy osoby pomagającej (egoistyczne czy altruistyczne). Na-uczyciele oceniali skłonność dzieci do udzielania pomocy. Pytano także, dlaczego dzieci pomagają innym. Zgodnie z oczekiwaniami, dzieci o ni-skim poziomie empatii i dużych umiejętnościach przyjmowania perspek-tywy partnera były bardziej makiaweliczne, a nauczyciele oceniali je jako mniej skłonne do pomagania innym. Dzieci mogą więc wykorzystywać swą umiejętność uświadamiania sobie uczuć innych ludzi do manipulowa-nia nimi dla własnej korzyści, jeśli tej umiejętności nie towarzyszy wrażli-wość emocjonalna i współczucie. Dzieci empatyczne były znacząco mniej makiaweliczne.

Związki makiawelizmu z empatią dzieci potwierdzają także badania Davida GLENWICKA (2001). W grupie badanych młodocianych pacjentów psychiatrycznych makiawelizm wykazywał związek z zachowaniami prze-stępczymi i mniejszą poznawczą empatią.

Eleni ANDREOU (2004) zajęła się związkami makiawelizmu i przemocy wśród dzieci. O znęcaniu się (bullying) mówimy, gdy osoba narażona jest w dłuższym przedziale czasowym na powtarzające się akty celowego wyrządzania krzywdy przez jedną osobę lub wiele osób. Trzy grupy dzieci mogą być uwikłane w tego typu sytuacje: znęcające się (bullies), ich

ofia-8.2. Makiawelizm dziecięcy w badaniach empirycznych 123

ry (victims) oraz dzieci, które znęcają się i same są ofiarami (bully/vic-tim). Każdą z tych grup charakteryzuje inny zestaw cech psychicznych.

Grupę badaną stanowiły dzieci w wieku 9—12 lat, które odpowiedziały na pytania kwestionariusza dotyczącego znęcania się w szkole. Wyniki ogól-ne skali Mach korelowały zarówno ze znęcaniem się nad kolegami (R = 0,39), jak i z byciem przedmiotem takich zachowań (R = 0,33), ale tylko wśród chłopców. Gdy analizowano wyniki w wyróżnionych podska-lach skali Kiddie Mach, chłopców cechowała pozytywna korelacja niewia-ry w naturę ludzką ze znęcaniem się i doświadczaniem przemocy, nieuf-ność wiązała się z doświadczaniem przemocy zarówno wśród chłopców, jak i dziewcząt, a aprobata manipulacji w grupie dziewcząt współwystępo-wała ze znęcaniem się. Dzieci podzielono na cztery grupy: dręczyciele, ofiary, ofiary/dręczyciele oraz pozostałe dzieci. Większość należała do ostatniej grupy i dzieci te miały najniższe wyniki w skali Mach. Najwyższe wyniki osiągały osoby jednocześnie znęcające się i będące ofiarami. Po-dobny wynik otrzymali SUTTON i KEOGH (2000) w grupie dzieci 9—12--letnich. Uczniowie znęcający się nad rówieśnikami byli bardziej makiawe-liczni niż pozostali, natomiast postawy sprzyjające byciu obiektem agresji korelowały z makiawelizmem ujemnie.

Konstrukt makiawelizmu często krytykowano za to, że nie jest jedno-rodnym wymiarem i łączy w jedną grupę osoby o różnych cechach osobo-wości. Jednocześnie badania wykazały związki makiawelizmu z wieloma cechami niezgodnymi z przypisywanym makiawelistom syndromem chłodu: lękiem, neurotycznością czy poczuciem wstydu. Praca Szymona DRAHEIMA (2004) stanowi próbę zmierzenia się z tym problemem. Autor wyróżnił dwa typy makiawelizmu dzieci: zimny, zgodny z syndromem chłodu opisanym przez Christiego (brak poczucia winy, wyrzutów sumie-nia, deficyt empatii), oraz gorący, cechujący się impulsywnością, słabą kontrolą zachowania i podwyższonym poziomem lęku. Typy te łączy ten-dencja do zachowań manipulacyjnych i są one mocno skorelowane z glo-balnym makiawelizmem oraz z psychopatią. Badania dzieci w okresie dorastania potwierdziły, że dzieci typu zimnego są egoistyczne, wyra-chowane, nastawione materialistycznie, ludzi traktują instrumentalnie, a w sytuacji stresu prawdopodobnie przejawiają orientację poznawczą.

Typ gorący cechuje złośliwość, niecierpliwość, skłonność do zrzucania od-powiedzialności na innych, wewnętrzne konflikty, a w sytuacji stresu prawdopodobnie orientacja emocjonalna. Typ zimny, niezależnie od płci, charakteryzuje się deficytem w zakresie globalnej empatii i troski empa-tycznej (korelacja umiarkowana), przykrości osobistej i przyjmowania cudzej perspektywy (korelacja niska) oraz skłonności do fantazji (korela-cja od niskiej do umiarkowanej). Dla typu gorącego natomiast symptoma-tyczny jest podwyższony poziom lęku i neurotyczności (szczególnie

u dziewcząt). Chłopców o gorącym typie cechuje niska empatia. Draheim stwierdził, że zimne cechy osobowości występują w największym natęże-niu w grupie chłopców o typie mieszanym, czyli z cechami ciepłej i zim-nej osobowości jednocześnie, co pozwala oczekiwać największego nasile-nia wrogości i agresywności w zachowaniu tej właśnie grupy. Zimny wymiar i makiawelizm globalny były skorelowane negatywnie z inteligen-cją społeczną (korelacja od niskiej do umiarkowanej), przy czym najniższy poziom inteligencji społecznej mieli chłopcy z grupy mieszanej. Nie stwierdzono różnic między badanymi grupami w zakresie inteligencji ogólnej.

Draheim oczekiwał, że dzieci o zimnym typie makiawelizmu będą mieć trudności w odczytywaniu — na podstawie wskazówek niewerbal-nych — emocji inniewerbal-nych ludzi, szczególnie strachu i smutku. W badaniach prowadzonych z użyciem testu rozpoznawania mikroekspresji mimicz-nych trafność rozpoznawania korelowała ujemnie z makiawelizmem zim-nym (korelacja niska), dodatnio zaś — z gorącym (korelacja słaba). Trud-ności makiawelistów „zimnych” dotyczyły szczególnie emocji smutku, który mylili z neutralnymi wyrazami twarzy. Zdaniem badacza, trudności te można wyjaśnić, odwołując się do opisanego przez BLAIRA (1995; cyt za: DRAHEIM, 2004) mechanizmu hamowania przemocy, którego zaburze-nia występują u dzieci z cechami psychopatycznymi.

Badania Patricii HAWLEY (2003) eksponują jaśniejszy aspekt makiaweli-zmu dziecięcego. Badaczka wyróżniła kategorie dzieci według kryterium przyjmowanych przez nie strategii wpływu (agresywnych i kooperatyw-nych), określanych na podstawie samooceny. Następnie dzieci dokony-wały samooceny pod względem wybranych charakterystyk osobowościo-wych (pozytywnych — jak ugodowość, i negatywnych — np. wrogość) oraz podlegały ocenie kolegów i nauczycieli. Dzieci makiaweliczne, czyli takie, które deklarowały stosowanie obu strategii wpływu, łączyły cechy pozy-tywne z cechami negatywnymi i — pomimo manifestowanej agresji — były przez kolegów oceniane jako lubiane, kompetentne społecznie i do-brze przystosowane.

8.3. Podsumowanie

Potencjalnych przyczyn makiawelizmu dzieci możemy doszukiwać się zarówno w czynnikach genetycznych, jak i środowiskowych. Hipotezy zakładającej dziedziczenie skłonności makiawelicznych nie poddano do-tychczas weryfikacji. Mechanizm tworzenia się postawy makiawelicznej

8.3. Podsumowanie 125

u dziecka w rodzinie także nie został wyjaśniony. Być może, dziecko przejmuje poglądy i taktykę w drodze modelowania i identyfikacji z rodzi-cami — wtedy makiaweliści wychowywaliby makiaweliczne dzieci. Możli-we jest także przyjmowanie roli komplementarnej do roli rodziców — w tym wypadku dzieci makiawelistów cechowałby niski makiawelizm.

Być może, w grę wchodzą dodatkowe czynniki — makiawelizm to nie tyl-ko postawy i zachowania manipulacyjne, lecz także przedmiotowy, zimny stosunek do innych ludzi oraz brak empatii. Wczesne zaburzenia rozwoju emocjonalnego mogą być jedną z przyczyn makiawelicznego syndromu chłodu. Późniejsze oddziaływania rodzeństwa, grupy rówieśniczej, me-diów, a także własne doświadczenia kontaktu z ludźmi mogą poziom ma-kiawelizmu dziecka modyfikować, lecz nie potrafimy określić zakresu tych zmian.

Wyniki badań sugerują, że związek makiawelizmu dzieci z poziomem makiawelizmu ich rodziców zależy od wieku dziecka: korelacja dla dzieci poniżej 6. roku życia była ujemna, a dla dzieci 12—17-letnich dodatnia.

Badania poświęcone różnicom w zachowaniu dzieci potwierdziły związek makiawelizmu z zachowaniami manipulacyjnymi, z mniejszą ten-dencją do pomagania, tenten-dencją do znęcania się nad rówieśnikami i z do-świadczaniem agresji ze strony rówieśników. Makiawelizm dzieci koreluje z psychotyzmem, neurotyzmem i lękiem oraz ujemnie — z empatią.