Oceny wybranej przyjaźni w grupach osób o różnych profilach

o różnych profilach osobowości — analiza skupień

Chcąc ustalić, jak osoby o różnych profilach osobowości, z makiaweli-zmem jako jedną z cech, oceniają swe przyjaźnie, podzielono osoby bada-ne na grupy przy zastosowaniu analizy skupień metodą dwustopniowego grupowania, pozwalającą na ujawnienie w zbiorze danych naturalnych zgrupowań, bez ingerencji badacza. Nie zakładano tym samym liczby sku-pień ani w żaden sposób nie decydowano o ich charakterze. Wyłoniono tym sposobem trzy skupienia. Odpowiadające im profile osobowości, podane w stenach (po zaokrągleniu do liczb całkowitych) zaprezentowano w tabeli 14.

Trzy profile osobowości, wyłonione metodą analizy skupień, pod względem poziomu otwartości na doświadczenie i sumienności różnią się nieznacznie (sten 5. lub 6.). Z punktu widzenia celu analizy najważniejszy jest poziom makiawelizmu. Dwie wiązki skupiają osoby z wynikiem w ska-li Mach poniżej średniej (4. i 5. sten), uznawane za niemakiaweska-listów, na-tomiast trzecia wiązka skupia osoby z wynikami powyżej średniej (7. sten), a więc makiawelistów. Gdy uzyskane profile osobowości potrak-tujemy jak typy osób, wyniki analizy skupień są możliwe do zinterpreto-wania w ramach ewolucyjnej teorii gier.

Przedstawiciel typu drugiego to makiawelista o średniej samoocenie (5. sten) i średnim neurotyzmie (6. sten), a jego cechami charakterystycz-nymi są: introwersja (4. sten) i niższa ugodowość (4. sten). Cechy odróż-niające go od pozostałych typów związane są przede wszystkim z kontak-tami interpersonalnymi. Wysoki makiawelizm i introwersja w pierwszym momencie mogą wydać się sprzeczne, jako że makiawelista potrzebuje

in-T a b e l a 14 Wyniki analizy skupień metodą dwustopniowego grupowania

Dyspozycje osobowościowe

Skupienie 1.

„gołąb” (N = 54)

Skupienie 2.

„jastrząb” (N = 47)

Skupienie 3.

„lider” (N = 60)

Makiawelizm 4 7 5

Ekstrawersja 5 4 7

Neurotyzm 7 6 4

Otwartość 6 5 6

Ugodowość 7 4 6

Sumienność 5 5 6

Samoocena 4 5 7

Wyniki podano w stenach; wartości zaokrąglono do liczby całkowitej;N = 161.

nych ludzi, by sprawnie osiągać cele — bezpośredni kontakt z partnerem jest tu konieczny. Kontakt ten jednak nie wynika z głębokiej potrzeby, na-stawienia „ku ludziom” — jak w wypadku ekstrawertyka, lecz traktowany jest instrumentalnie, jako środek wiodący do celu. Niska ugodowość do-datkowo utrudnia niekonfliktowe współżycie. Można przypuszczać, że oso-ba ta będzie „trudnym partnerem”, skłonnym postrzegać życie społeczne jako grę o sumie zerowej — „ktoś musi stracić, by inny mógł zwyciężyć”, a w negocjacjach życia stosującym strategię wygrana — przegrana, pomi-jającą dobro partnera. Jeśli zestawimy właściwości charakteryzowanego typu z ewolucyjnym modelem autorstwa Maynarda Smitha i Price’a (por.

rozdział 6.), typ ten będzie odpowiadał osobnikowi stosującemu strategię agresywną, nazwanemu „jastrzębiem” (por. STRAFFIN, 2004).

Typ pierwszy i trzeci skupiają ludzi będących niemakiawelistami (4.

i 5. sten), lecz poziom makiawelizmu typu trzeciego jest nieco wyższy.

Osoba typu pierwszego jest ambiwertykiem (5. sten), a typu trzeciego — ekstrawertykiem (7. sten). W szczególny sposób dzieli je neurotyzm i sa-moocena: typ pierwszy jest neurotyczny (7. sten) i ma niższą samoocenę (4. sten), a typ trzeci — nieneurotyczny (4. sten), z wyższą samooceną (7. sten). Oprócz tego przedstawiciele obu typów są ugodowi (7. i 6. sten), choć pierwszy z nich — nieco bardziej. Typ trzeci ma zatem cechy sprzy-jające satysfakcjonującym kontaktom z ludźmi: ekstrawersję, wysoką sa-moocenę, niski neurotyzm, średnią ugodowość. Te cechy, w połączeniu z „optymistyczną” wizją niemakiawelicznego świata, której elementami są: zainteresowanie partnerem, orientacja wspólnotowa, gotowość do podjęcia współpracy, dbałość o formę i etyczny wymiar kontaktów, tworzą obraz człowieka silnego, a zarazem nastawionego na innych. W ka-tegoriach teorii gier byłby to gracz traktujący życie jak grę o sumie nieze-rowej, stosujący „rzeczowe” podejście w rozwiązywaniu codziennych kon-fliktów, nieskłonny do wykorzystywania innych, lecz niebędący także

„ofiarą”. Osoba taka w ewolucyjnej teorii gier nosi nazwę „mściciela”, który gdy znajduje się w towarzystwie kooperatorów, chętnie podejmuje współpracę i nie zdradza, kiedy jednak trafi na osobę starającą się go wy-korzystać, stosuje bardzo skuteczną strategię „wet za wet”, zmuszając od-stępcę do podjęcia współpracy, lub przynajmniej karząc go za nielojal-ność. Wydaje się, że taka osoba jest pożądanym partnerem w większości sytuacji społecznych; jest także bardziej niż pozostałe typy predestynowa-na do podjęcia roli kierowniczej. Ponieważ umiejętność karania odstęp-ców nie jest w tym wypadku najważniejszą cechą tej osoby, etykieta

„mściciel” jest niezbyt adekwatna, dlatego proponuję nazwę „lider”.

Typ pierwszy też jest niemakiaweliczny, a jego wizja świata może być trochę bardziej idealistyczna w porównaniu z typem trzecim, ze względu na nieco niższy poziom makiawelizmu. Pozostałe charakterystyki (wysoki

10.4. Wyniki i dyskusja 177

12 Osobowość...

neurotyzm, niska samoocena, połączona z wysoką ugodowością) mogą jednak stanowić dla niego samego źródło problemów emocjonalnych i in-terpersonalnych, dla jego partnerów zaś — przyczynę trudności w relacji.

Dla makiawelistów natomiast osoba taka może stać się łatwym łupem, jako że niska samoocena i neurotyzm, połączone z dużą ugodowością, sprawić mogą, że trudno będzie jej obronić się przed manipulacją. Lękli-wość, zamartwianie się, egocentryczne nastawienie, niepewność sądów i decyzji, tendencja do wycofywania się z kontaktów lub nadmierny kon-formizm — to bardzo prawdopodobne właściwości tak charakteryzowanej osoby. Jej atrakcyjność interpersonalna może być — w porównaniu z osobą typu trzeciego — mniejsza. Jest jednak skłonna do współpracy i pozytywnie nastawiona do ludzi — przypomina „gołębia” z gry ewolucyj-nej, który daje sobie radę pod warunkiem, że kontaktuje się z osobnikami podobnymi do siebie, natomiast z każdym bardziej ekspansywnym part-nerem przegrywa.

Dotychczasowa analiza osobowości makiawelicznej, krytykowanej za umieszczanie w obrębie jednego wymiaru osób o różnych cechach, lecz podobnych zachowaniach i poglądach, zmierzała w kierunku wyróżnienia dwóch typów osób o wysokim poziomie makiawelizmu (por. DRAHEIM, 2004). Prezentowane wyniki wskazują, że podobne, a może nawet wyra-zistsze zróżnicowanie dotyczy niemakiawelicznego bieguna wymiaru. Dwa typy niemakiawelistów, o zestawie cech sprzyjających lub niesprzy-jających dobremu społecznemu przystosowaniu, pojawiły się w tej anali-zie. Charakterystyczną dla nich konfigurację cech opisano wcześniej — analizując makiawelizm w ramach ewolucyjnej teorii gier (rozdział 6.3.).

Identyfikacja tych profili osobowości w innych grupach (w przyszłych ba-daniach) oraz analiza specyfiki funkcjonowania „gołębi” i „liderów” po-zwoliłyby na trafniejszą charakterystykę niemakiawelistów jako odrębnej grupy, a nie tylko jako zbioru osób niepopierających makiawelicznej ideo-logii. Makiaweliści skupiają zwykle całą uwagę badaczy, co utrudnia rze-telną analizę pożądanych i niepożądanych skutków postawy przeciwnej.

Maria JARYMOWICZ(1976, s. 322) zauważyła, że niechęć do manipulowania innymi, jaką przejawiają osoby o niskim makiawelizmie, może wynikać z dwóch zupełnie różnych przyczyn: z zależności od innych i lęku przed odrzuceniem, lub też z wysokiego wartościowania innych ludzi oraz celów społecznych. Wydaje się, że wyodrębnionym w analizie skupień dwóm grupom niemakiawelistów przypisać można takie właśnie — odmienne — motywy, co jednak rozstrzygnąć powinny przyszłe badania.

Czy grupy utworzone na podstawie analizy skupień różnią się ocenami właściwości swych związków przyjacielskich? Aby odpowiedzieć na to py-tanie, przeprowadzono analizę wariancji i Turkeya testy post hoc w całej badanej grupie oraz osobno dla obu płci.

Analiza dokonana w całej grupie wykazała różnice w ocenach nastę-pujących cech przyjaźni: bliskości (F = 5,723, df = 2, p = 0,004), kontroli (F = 10,517, df = 2, p < 0,001), zaufania (F = 12,457, df = 2, p < 0,001), wsparcia udzielanego (F = 5,076, df = 2, p = 0,007) i wsparcia otrzymywa-nego (F = 3,923, df = 2, p = 0,022).

Średnie ocen cech wybranej przyjaźni, dokonywanych przez „gołębie”,

„jastrzębie” i „liderów”, oraz wyniki testu post hoc — w grupach kobiet i mężczyzn oddzielnie, prezentuje tabela 15. W grupie mężczyzn analiza

wariancji wykazała istotne różnice w ocenach bliskości (F = 4,718, df = 2, p = 0,012), kontroli (F = 7,963, df = 2, p = 0,001) i zaufania (F = 5,182, df = 2, p = 0,008). Różnice ocen przyjaźni mężczyzn wystąpiły między grupą „jastrzębi” a dwoma pozostałymi grupami. W przyjaźniach „jastrzę-bi” jest mniej bliskości, mniej zaufania i więcej kontroli niż w przyjaźniach

„gołębi” oraz „liderów”.

W grupie kobiet istotne różnice między skupieniami dotyczyły zaufa-nia (F = 6,217, df = 2, p = 0,003), natomiast pozostawały na granicy istotności różnice dotyczące wsparcia udzielanego (F = 2,792, df = 2, p = 0,067) oraz wsparcia otrzymywanego (F = 2,526, df = 2, p = 0,086).

Wyraźna różnica między ocenami „jastrzębi” i dwóch pozostałych grup kobiecych dotyczy zaufania. Różnice w ocenach wsparcia, choć nie są sta-tystycznie istotne, odzwierciedlają jedyną, lecz bardzo ważną odmienność ocen „gołębi” od ocen „liderów”. Tylko kobiety należące do drugiej grupy udzielają i otrzymują, zgodnie z własnymi ocenami, więcej wsparcia niż kobiety „jastrzębie”, czego nie zauważamy w ocenach kobiet z grupy

„gołębi”.

Przedstawione wyniki pozwalają przypuszczać, że jakość przyjaźni

„gołębi” i „liderów” jest podobna — niewielkie różnice w ocenach dotyczą

10.4. Wyniki i dyskusja 179

12*

T a b e l a 15 Różnice ocen dotyczących cech wybranej przyjaźni, a dokonywanych przez

„gołębie”, „jastrzębie” i „liderów”, w grupach kobiet i mężczyzn

Płeć Cecha przyjaźni

Średnie ocen

„gołębie” „jastrzębie” „liderzy”

Kobiety zaufanie 67,2 a 59,6 b 67,0 a

wsparcie otrzymywane 83,6 m, n 78,1 m 85,1 n wsparcie udzielane 84,7 m, n 78,7 m 85,8 n

Mężczyźni bliskość 5,1 a 4,0 b 5,0 a

kontrola 34,0 a 43,0 b 32,0 a

zaufanie 60,9 a 54,6 b 62,8 a

Średnie w wierszach, które nie mają wspólnego oznaczenia literowego, różnią się na poziomie co najmniejp < 0,05 (a, b) lub na poziomie co najmniej p < 0,08 (m, n).

jedynie wsparcia, i to głównie w grupie kobiet. Przyjaźń jest relacją, któ-rej istota polega na współpracy dla obopólnego dobra. Zgodnie z przewi-dywaniami biologii ewolucyjnej, „gołębie” będą szukać podobnych do sie-bie, aby kooperować bez przeszkód. Korelacja między poziomem makiawelizmu przyjaciół w parze (por. rozdział 10.4.1.1.) potwierdziła te przypuszczenia. Być może, dzięki segregacji, ale także dzięki naturze re-lacji łączących przyjaciół obydwa typy niemakiaweliczne radzą sobie w przyjaźni równie dobrze. Aby znaleźć różnice w ich funkcjonowaniu, należałoby prawdopodobnie badać pary w sytuacjach trudnych, np. gdy w związku dochodzi do konfliktu. Przyjaźnie „jastrzębi” cechuje przede wszystkim brak zaufania. W wypadku mężczyzn wiąże się on dodatkowo z większą kontrolą i mniejszą bliskością. W grupie kobiet natomiast — z problemami w udzielaniu i otrzymywaniu wsparcia.

10.5. Makiawelizm a związki przyjacielskie —