9. P OMIAR I RÓŻNICE W POZIOMIE MAKIAWELIZMU
9.2. Poziom makiawelizmu a różnice społeczno-demograficzne i kul-
a różnice społeczno-demograficzne i kulturowe
9.2.1. Makiawelizm a wiek
Stosowanie skali Mach IV w ciągu kilkudziesięciu lat pozwala na ade-kwatne porównywanie osiąganych w różnych grupach wyników. Najwyż-sze średnie wyniki makiawelizmu uzyskał John Touhey w grupie pra-cujących mężczyzn (M = 108,3) i Lawrence Chonko w grupie kierowników do spraw sprzedaży (M = 99,6) (HUNT, CHONKO, 1984). CHRISTIE i GEIS
(1970) podali, że makiawelizm narasta od dziesiątego do siedemnastego roku życia i stopniowo obniża się po czterdziestym roku życia (s. 324). Pe-ter MUDRACK(1989a) natomiast stwierdził, że makiawelizm wyraźnie male-je z wiekiem, aż do trzydziestego siódmego roku życia. Prawidłowość tę można tłumaczyć na wiele sposobów. Po pierwsze, starsze osoby mają bogatsze doświadczenie z różnymi ludźmi, co łagodzi ich sądy. Po drugie, starsi zajmują — średnio rzecz biorąc — wyższe pozycje w hierarchii władzy i — być może — nie muszą już uciekać się do makiawelicznych zachowań, by osiągnąć, co zamierzyli. Może z wiekiem ludzie stają się bardziej konwencjonalni, co wiąże się także z akceptacją tradycyjnie poj-mowanej moralności. Inna możliwa hipoteza opiera się na założeniu wyż-szego makiawelizmu w kolejnych generacjach, wywołanego zmianą szero-ko rozumianych warunków życia. CHRISTIE i GEIS (1970, s. 316) byli zwolennikami poglądu, że makiawelizm starszych odzwierciedla wartości obowiązujące wtedy, gdy dorastali. Ich zdaniem, przyczynami narastania makiawelizmu są: urbanizacja i odwrót od tradycyjnych wartości w kie-runku kosmopolityzmu.
Czy rzeczywiście makiawelizm narasta w kolejnych generacjach? Ro-bert WEBSTER i Harry HARMON (2002) porównywali poziom makiawelizmu studentów lat sześćdziesiątych XX wieku i studiujących obecnie.
Współczesnych studentów cechował wyższy poziom makiawelizmu (M = 92,6) w porównaniu z kolegami sprzed czterdziestu lat, badanych przez Christiego i Geis (M = 90,7), a szczególnie w porównaniu z dużą grupą osób zatrudnionych w marketingu, które badali HUNT i CHONKO
(1984) (M = 85,7). Średnie wyniki studentów i studentek nie różniły się istotnie. Za przyczynę wyższego poziomu makiawelizmu współczesnych studentek badacze uważają ruch emancypacji kobiet i częste podejmowa-nie pracy zawodowej przez matki obecnych studentek, co wpływa na po-stawy ich córek.
Rozstrzygając, czy rzeczywiście są przesłanki do wnioskowania o ros-nącym makiawelizmie kolejnych pokoleń, warto zdać sobie sprawę z fak-tu, że badani Hunta i Chonko mieli średnio około czterdziestu lat, czyli w czasie, gdy Christie przeprowadzał swoje badania, byli studentami. Ich wyniki nie są jednak porównywalne z wynikami studentów sprzed dwu-dziestu lat, lecz wyraźnie niższe. Jest więc bardzo prawdopodobne, że przyczyną różnic nie są zmiany warunków życia, lecz raczej powody, na które zwrócił uwagę MUDRACK (1989a). Badania orientacji prospołecznej wykazały, że w grupie wiekowej powyżej sześćdziesięciu lat jest o 20%
więcej osób o orientacji prospołecznej w porównaniu z ludźmi do lat dwu-dziestu dziewięciu (VAN LANGE, 2000, za: MAZUR, 2002), co w pełni po-twierdza obserwację, że skłonności makiaweliczne maleją wraz z wie-kiem.
9.2.2. Makiawelizm a płeć
W zdecydowanej większości badań kobiety uzyskiwały istotnie niższe wyniki w skalach makiawelizmu. Podstawowa różnica dotyczy jednak tego, że korelacje skal Mach z innymi miarami osobowości czasem były różne dla kobiet i mężczyzn (DOMELSMITH, DIETCH, 1978; ROSENTHAL, 1978;
BROWN, GUY, 1983; DINGLER-DUHON, BROWN, 1987; O’CONNOR, SIMMS, 1990;
ALLSOPP, EYSENCK, EYSENCK, 1991). Niektórzy badacze uznają konstrukt ma-kiawelizmu za bardziej odpowiedni do opisywania zachowań mężczyzn (ROSENTHAL, 1978; BROWN, GUY, 1983). WILSON, NEAR i MILLER (1996) nie zgadzają się z tym stanowiskiem, uważając, że nie ma powodów, by sądzić, że kobiety manipulują mniej, lecz na pewno czynią to inaczej. For-ma For-manipulacji może zależeć również od płci osób uczestniczących w in-terakcji. Relacje między mężczyznami często cechuje otwarta walka o władzę i zawieranie krótkoterminowych związków. Interakcje kobiet są zwykle dłuższe, też zawierają element rywalizacji, jednak przegrywająca osoba nie jest eliminowana z kontaktu, natomiast przemoc fizyczna używa-na jest rzadziej. Kobiety manipulują w sposób bardziej subtelny. WILSON, NEAR i MILLER (1996) używają biologicznego pojęcia „mimikra” do wyja-śnienia specyfiki zachowania makiawelistek. Ich zdaniem, makiawelistki chcą być pożądanymi partnerkami także w długoterminowych relacjach, dlatego muszą przyjąć fasadę niemakiaweliczną, która jest atrakcyjniejsza dla innych ludzi. Mimikrą można wytłumaczyć korelację makiawelizmu z otwartością wobec obcych osób, charakterystyczną dla kobiet (D OMELS-MITH, DIETCH, 1978; BROWN, GUY, 1983; O’CONNOR, SIMMS, 1990).
9.2. Poziom makiawelizmu a różnice społeczno-demograficzne... 133
Różnice płciowe w strategiach wpływu można analizować na przy-kładzie tendencji do plotkowania.Odgrywa ono ważniejszą rolę wśród ko-biet, służąc budowaniu reputacji i manipulowaniu nią w celu zwiększenia dostępu do zasobów (HESS, HAGEN, 2003). Przyczyną tej różnicy może być częstsze angażowanie się kobiet w wewnątrzgrupowe zachowania rywali-zacyjne. Jednocześnie kobieca reputacja jest bardziej podatna na ciosy w porównaniu z reputacją męską. Można więc oczekiwać, że makiawelicz-ne kobiety posłużą się plotką częściej iż makiaweliczni mężczyźni. Hipote-za ta wymaga jednak empirycznej weryfikacji.
Płeć partnera może modyfikować postawę makiaweliczną, a tym sa-mym wpływać na zachowanie. W badaniach N. BARBERA i T. RAFFIELDA
(1994, cyt. za: WILSON, NEAR, MILLER, 1996) użyto zmodyfikowanych wersji skali Mach, mierzących postawy wobec kobiet i mężczyzn. Mężczyźni ujawniali postawy makiaweliczne wobec mężczyzn i kobiet w podobnym stopniu. Kobiety były mniej makiaweliczne wobec innych kobiet niż wo-bec mężczyzn.
Ludzie różnią się strategiami społecznego zachowania także w obrębie płci. Kobiety są w stanie manipulować wprost, jeśli sytuacja tego wyma-ga. Badania osób na kierowniczych stanowiskach nie wykazywały różnic płciowych w poziomie makiawelizmu (OKANES, MURRAY, 1980), lub też ko-biety okazywały się bardziej makiaweliczne niż mężczyźni (CHONKO, 1982;
HUNT, CHONKO, 1984; BURNETT, HUNT, CHONKO, 1986; GABLE, TOPOL, 1987).
W środowisku mężczyzn kobiety zachowują się zgodnie z jego wymogami.
W badaniach poświęconych związkom makiawelizmu z przyjmowaną rolą płciową (KRAMPEN, EFFERTZ, JOSTOCK, MÜLLER, 1990) poziom makiawelizmu korelował z męskością i androgynią. Autorzy uważają, że często obserwo-wane różnice płciowe w poziomie makiawelizmu można trafniej wyjaśnić, odwołując się do roli płciowej. W dużo wcześniejszych badaniach Jerome SINGER (1964) wykazał korelację między ocenami akademickimi i pozio-mem makiawelizmu, większą dla mężczyzn. Kiedy jednak w podobnych badaniach zastosowano Inwentarz Ról Płciowych Bem (AMES, KIDD, 1979), okazało się, że korelacja między zmiennymi jest dla grupy „kobiecych ko-biet” ujemna, a dla „męskich koko-biet” — dodatnia. Jest więc przyjmowana rola płciowa ważnym czynnikiem, mogącym wywierać wpływ na związane z makiawelizmem zachowania.
9.2.3. Makiawelizm a różnice kulturowe
Richard Christie był zwolennikiem stosowania skal makiawelizmu poza USA (CHRISTIE, GEIS, 1970). Jako argument przedstawiał przykłady wersji skal Mach, tłumaczonych na inne języki, cechujących się podobną do wer-sji amerykańskiej rzetelnością. Wielu badaczy porównywało poziom ma-kiawelizmu ludzi wychowywanych w różnych kulturach. Hipotezy za-kładające występowanie różnic kulturowych w poziomie makiawelizmu czasem nie znajdowały potwierdzenia (MUJTABA, CAVICO, 2004), czasami zaś takie różnice znajdowano (OKANES, MURRAY, 1982; ELENKOV, 1997).
Różnice w średnim poziomie makiawelizmu członków różnych spo-łeczeństw wykazano wielokrotnie w badaniach etyki konsumenckiej (VITELL, LUMPKIN, RAWWAS, 1991; RAWWAS, VITELL, AL-KHATIB, 1994; AL-K HA-TIB, DOBIE, VITELL, 1995; RAWWAS, SWAIDAN, OYMAN, 2005). Przykładowo, w badaniach Jamala Al-Khatiba i innych (AL-KHATIB, VITELL, REXEISEN, R AW-WAS, 2005) znaleziono znaczące różnice w poziomie makiawelizmu oraz w opiniach na temat etycznie wątpliwych praktyk konsumenckich między grupami konsumentów pochodzących z różnych krajów arabskich. Auto-rzy pAuto-rzypisują swym badaniom znaczenie praktyczne, uważając, że w kra-jach o istotnie niższym makiawelizmie (jak np. Arabia Saudyjska) firmy działające na rynkach tych krajów mogą się spodziewać mniejszej liczby aktów nieetycznych z jednej strony, a więcej wzajemnego zaufania — z drugiej. Badania porównawcze konsumentów amerykańskich i tureckich (RAWWAS, SWAIDAN, OYMAN, 2005) także wykazały istotne różnice w po-ziomie makiawelizmu oraz stopniu akceptacji nieetycznych zachowań kon-sumenckich. Kultura turecka, jako bardziej kolektywistyczna, wiąże się z niższym makiawelizmem, większą wrażliwością etyczną i wyższym idea-lizmem osób badanych.
Ostrożność w porównywaniu wyników w skali makiawelizmu, uzyska-nych przez członków różuzyska-nych kultur, nakazują wyniki badań Hwang Kwang KUO i Anthony’ego MARSELLI (1977). Badania za pomocą skali Mach IV nie wykazały różnic w średnich wyników grup chińskich i amery-kańskich studentów. Mimo to analiza czynnikowa i semantyczna doprowa-dziła do konkluzji, że nie można traktować wyników tych dwóch grup jako ekwiwalentnych. Stosowanie manipulacji w celu osiągnięcia osobistych ko-rzyści może być uniwersalną właściwością człowieka, jednak sytuacje i style manipulowania prawdopodobnie są różne w zależności od kultury.
Także poglądy na temat natury ludzkiej będą odmienne. W grupie Chiń-czyków skala Mach IV mierzyła zestaw zmiennych, zawierający podejrzli-wość, dwulicopodejrzli-wość, nieufność, negatywną opinię o ludziach i przy-wiązanie do tradycyjnej moralności, który odpowiada pojęciu „Li-chi”,
9.2. Poziom makiawelizmu a różnice społeczno-demograficzne... 135
oznaczającemu spekulację w celu osiągnięcia osobistego zysku w transak-cjach handlowych, a nie właściwość osobowościową. Z kolei dystans emo-cjonalny jest w kulturze chińskiej typowy dla kontaktów z obcymi, więc nie wiąże się z manipulacją. Kuo i Marsella uważają, że skala Mach IV użyta w populacji Chińczyków nie bada makiawelizmu.
9.3. Podsumowanie
Stwierdzenia składające się na skalę makiawelizmu zostały zaczerpnię-te z dzieł Niccola Machiavellego. Skala Mach IV składa się z dwudziestu stwierdzeń z odpowiedziami w formacie Likerta, natomiast jej wersja — Mach V — ma postać skali z wymuszonym wyborem. Ponieważ diagnoza makiawelizmu jest obciążona wpływem aprobaty społecznej, specjalna konstrukcja skali Mach V miała ten wpływ eliminować, co jednak dra-stycznie obniżyło rzetelność narzędzia.
Początkowo używano jedynie wyniku sumarycznego skali Mach, a więc makiawelizm był traktowany jako pojedynczy wymiar, mimo że wybrane przez Christiego stwierdzenia należały do trzech kategorii: Taktyka, Poglądy i Moralność. Wielokrotnie przeprowadzana analiza czynnikowa wykazała pewną słabość narzędzia — otrzymywano różną liczbę czynni-ków, a niektórzy badacze negowali zasadność stosowania wyniku suma-rycznego, zadowalając się wynikami cząstkowymi. Obecnie zdecydowanie przeważa opinia, że makiawelizm można uważać za pojedynczy wymiar.
Skale Mach nadal stosowane są w badaniu makiawelizmu najczęściej, mimo że opracowano narzędzia alternatywne.
Poziom makiawelizmu ma związek z wiekiem i płcią: u dzieci rośnie aż do późnej adolescencji, po czym stopniowo maleje, natomiast kobiety i dziewczynki są zwykle mniej makiaweliczne niż mężczyźni i chłopcy.
Różnice płciowe przypisywać należy wpływowi stereotypów związanych z płcią. Kobiety potrafią być bardziej makiaweliczne od mężczyzn, jeśli środowisko tego od nich wymaga. Również kultura wpływa na poziom makiawelizmu swych członków. Choć problem manipulacji interpersonal-nej występuje prawdopodobnie w każdej kulturze, porównywanie wyni-ków uzyskanych w skali Mach przez członwyni-ków różnych kultur jest bardzo ryzykowne, gdyż opisane postawy i zachowania każda grupa badanych może interpretować inaczej.