Przedstawione w tym rozdziale badania mają charakter eksploracyjny, mieszczą się w ramach paradygmatu interpretatywno-konstruktywistycz-nego, a więc ich celem jest zrozumienie, w jaki sposób respondenci kon-struują znaczenia związane z ich codziennym życiem poprzez poznanie ich punktu widzenia na temat skarżenia i donoszenia1. W poszukiwaniach badawczych punkt ciężkości położono na opinie i doświadczenia dzieci oraz osób dorosłych, którzy są rodzicami i odwołują się w swoich wypo-wiedziach na temat skarżenia i donoszenia zarówno do pełnionej przez siebie roli rodzica, jak i do doświadczeń z własnego dzieciństwa. Zgodnie z postulatem paradygmatu interpretatywnego interesującym aspektem analizy jest to, w jaki sposób jednostka spostrzega oraz interpretuje do-świadczenia i sytuacje, których jest uczestnikiem zależnie od osobistych znaczeń i przekonań2. Przyjęłam, że świat życia codziennego powstaje w myślach i działaniach dzieci oraz dorosłych a także dzięki tym myślom i działaniom trwa jako świat rzeczywisty3. Najwłaściwszą perspektywą
1 J.A. Holstein, J.F. Gubrium, Praktyki interpretacyjne a działanie społeczne, przeł. K. Iwińska, w: N.K. Denzin, Y.S.
Lincoln (red.), Metody badań jakościowych, t. 1, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, s. 678–679.
2 D. Silverman, Prowadzenie badań jakościowych, przeł. J. Ostrowska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008.
3 P. Berger, T. Luckmann, Społeczne tworzenie rzeczywistości, przeł. J. Niżnik, Państwowy Instytut Wydawniczy,
Mariola Bieńko
badawczą jest więc analiza jakościowa, biorąca pod uwagę poglądy subiek-tywne, podmiotowe, dostępne przy użyciu bezpośredniej rozmowy. Uzy-skane dane na temat skarżenia i donoszenia w życiu młodszych i starszych uczestniczących w badaniu, „odnosząc się do pospolitych zdarzeń” pozwa-lają rozszyfrować, w jaki sposób ludzie tworzą „świat wokół siebie”4.
Do przeprowadzenia badań zarówno w grupie dzieci, jak i dorosłych, wykorzystano indywidualny wywiad otwarty nie w pełni ustrukturyzowa-ny z listą pytań lub serią tematów do poruszenia podczas rozmowy5. Zestaw zagadnień w rozmowach z dziećmi obejmował 16, a w rozmowach z doro-słymi 5 dyspozycji do wywiadu, odnoszących się do trzech obszarów anali-zy:
• Jaki jest społeczny i moralny kontekst skarżenia/donoszenia w ocenie dzieci i rodziców?
• Jakie agendy socjalizacyjne biorą udział w przyswajaniu przez dzieci zasady skarżenia/donoszenia na innych w wieku wczesnoszkolnym?
• Czy skarżenie to przejaw złego wychowania, czy raczej ważna kompe-tencja społeczna w ocenie dzieci i rodziców?
W badaniach jakościowych warto podtrzymywać „kontekst odkrycia”6. Nie stawiałam więc na wstępie założeń teoretycznych. Nacisk położony został na to, w jaki sposób osoby uczestniczące w badaniu rozumieją za-gadnienia dotyczące skarżenia i donoszenia w sferze prywatnej i publicznej.
Podział na kategorie wieku i płci uczestniczących w badaniu traktowałam jedynie jako informację mogącą posłużyć za kontekst do interpretacji ze-branych danych.
Spośród 97 dorosłych respondentów z Warszawy, wyłonionych do badań za pomocą próby adresowej, do analizy wyselekcjonowałam 54 osoby (35 kobiet i 19 mężczyzn), które deklarowały posiadanie dzieci (nie są to biologiczni rodzice dzieci biorących udział w badaniu). Matki uczest-niczące w badaniu były w wieku 26–96 lat, ojcowie – 34–91 lat. Liczba dzieci w rodzinach uczestniczących w badaniu wynosiła od jednego po-tomstwa do sześciorga. Najmłodsze dziecko dorosłych biorących udział w badaniu miało 4 miesiące, najstarsze skończyło 67 lat.
Warszawa 1983, s. 49–50.
4 M.B. Miles, A.M. Huberman, Analiza danych jakościowych, przeł. S. Zabielski, Trans Humana, Białystok 2000, s. 10.
5 A. Galletta, W.E. Cros, Mastering the Semi-Structured Interview and Beyond: From Research Design to Analysis and Publication (Qualitative Studies in Psychology), New York University Press, New York–London, www.
nyupress.org (2.07.2018).
6 K. Konecki, Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, s. 174.
W przypadku dzieci wywiady przeprowadzono w Warszawie i Kali-szu, zastosowano celowy dobór próby badawczej. Przyjęto zasadę, że w rozmowach mogą uczestniczyć wyłącznie dzieci w wieku od 6 do 11 lat.
Dzięki zastosowaniu metody kuli śnieżnej w badaniu wzięło udział 28 dzieci (16 dziewczynek i 12 chłopców). 15 dzieci (9 dziewczynek i 6 chłop-ców) pochodziło z Kalisza, a 13 (7 dziewczynek i 6 chłopchłop-ców) – z Warsza-wy. W młodszym wieku szkolnym aktywność poznawcza dziecka staje się selektywna i systematyczna, co pozwala na kierowanie uwagi na konkret-ne zadania, które ma wykonać7. Prawidłowo przebiegające relacje z rodzi-cami i z rówieśnikami są swoistym treningiem umiejętności społecznych oraz treningiem wnioskowania moralnego. Rówieśnicy, którzy stopniowo mają dla dziecka coraz większe znaczenie, dostarczają mu wzorów myśle-nia, komunikowania się i reagowania w różnorodnych sytuacjach, jest to przestrzeń nabywania i trenowania kompetencji społecznych, takich jak porozumiewanie się, współdziałanie, rozwiązywanie konfliktów8. Według Jeana Piageta od około 7. do około 11. roku życia dziecko nabywa zdolność systematycznego rozumowania i logicznego rozwiązywania problemów.
Pojawiają się nowe formy uczuć moralnych, wzajemny szacunek i poczucie sprawiedliwości. Między 8. a 10. rokiem życia rozwija się moralność auto-nomiczna zastępując wcześniejszą, heteronomiczną moralność opartą na niepodzielnym szacunku dla autorytetu starszych. W tej fazie zachowanie dziecka zmierza od kontroli zewnętrznej do wewnętrznej, od moralności zakazów do moralności współpracy9.
Warunkiem udziału dzieci w badaniach było uzyskanie zgody obojga rodziców. Wywiady za zgodą rozmówców i ich rodziców zostały nagrane na dyktafon, po czym przeprowadzono ich transkrypcję.
Pierwszy przedstawiony fragment badawczy dotyczy analizy danych uzyskanych podczas wywiadów przeprowadzonych z osobami dorosłymi, drugi fragment poświęcony jest analizie rozmów z dziećmi.
7 H. Bee, Psychologia rozwoju człowieka, przeł. A. Wojciechowski, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2004.
8 M. Deptuła, A. Misiuk, Diagnozowanie kompetencji społecznych dzieci w wieku przedszkolnym i młodszym szkolnym, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2016, s. 36; H.R. Schaffer, Psychologia dziecka, przeł. A.
Wojciechowski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006.
9 J. Piaget, Studia z psychologii dziecka, przeł. T. Kołakowska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006.