Prasowy obraz donosów urzędowych został zbudowany na podstawie analizy artykułów opublikowanych w „Gazecie Wyborczej” od maja 1989 r. do 31 lipca 2016 r. (artykuły zostały pobrane z archiwum interneto-wego gazety). Słowa klucze, które służyły do selekcji wypowiedzi praso-wych to „donos”, „donosić”, „donosiciel”. Wyselekcjonowano w ten sposób 743 artykuły. Wśród nich było 48 wypowiedzi prasowych, które miały charakter relacji dziennikarskiej o odbytych lub planowanych imprezach, wydarzeniach, eventach lokalnych, krajowych bądź zagranicznych, a tak-że teksty, których autorzy komentowali bieżące wydarzenia społeczno--polityczne (np. Donosy Ernesta Skalskiego, „Gazeta Wyborcza”, 24 wrześ-nia 1991). W przypadku pozostałych artykułów (695 tekstów) zdecy-dowaną większość stanowiły te, w których terminy donos, donosić lub donosiciel były stosowane w kontekście oskarżania osób bądź instytucji (np. upublicznienia w mediach informacji je obciążających), a także in-formowania, zawiadomienia władz (urzędów, policji, prokuratury lub sądów) o nadużyciach bądź łamaniu prawa. Artykuły poświęcone dono-som tworzą kilka bloków tematycznych. Pierwszy, najliczniejszy (197 tekstów), to donosy do organów ścigania, a więc sprawy podejmowane przez policję lub prokuraturę w wyników donosów, w tym także doty-czące donosów na policjantów, prokuratorów i sędziów (np. Policjant pod sąd, „Gazeta Wyborcza”, 27 grudnia 2000; Brudny glina, „Gazeta Wybor-cza”, 16 listopada 2001; Donos na prokuratora, „Gazeta WyborWybor-cza”, 24 kwietnia 2015)38. Opisywane są w nich postępowania wyjaśniające, in-terwencje podejmowane przez policję na skutek donosów oraz różne formy zachęcania obywateli do informowania o naruszeniach prawa (np.
Donos na komendantów, „Gazeta Wyborcza’, 8 marca 1999; Wyspiarski donos, „Gazeta Wyborcza”, 28 kwietnia 1994)39. W tej grupie jest również 20 tekstów o politykach i osobach zaangażowanych w działalność poli-tyczną, które stały się ofiarami donosów, tj. do prokuratury wpłynęły zawiadomienia o popełnieniu bądź podejrzeniu popełnienia przez nie przestępstwa (np. UOP donosi na Wałęsę, 30 października 1996 – sprawa dotyczyła dokumentów zabranych przez Lecha Wałęsę, gdy przestał pełnić urząd prezydenta; Donoszą na Bubla, donosi i Bubel, „Gazeta
Wy-38 W. Cieśla, Brudny glina, „Gazeta Wyborcza”, 16 listopada 2001; J. Harłukowicz, Donos na prokuratora,
„Gazeta Wyborcza”, 24 kwietnia 2015.
39 M. Wajda, Donos na komendantów, „Gazeta Wyborcza’, 8 sierpnia 1999.
borcza”, 28 października 1995; Chorzy donoszą na Ewę Kopacz, „Gazeta Wyborcza”, 10 listopada 2011)40.
Drugi, nieco tylko mniej liczny blok, to donos urzędowy (195 teks-tów). Są to wypowiedzi prasowe opisujące m.in. urzędowe statystyki donosów, rodzaje donosów kierowanych do różnych urzędów oraz ini-cjatywy administracji publicznej zachęcające i usprawniające składanie donosów (np. „gorąca linia telefoniczna”, skrzynki na listy, skrzynki i adre-sy e-mailowe dla informatorów), w tym także rozwiązania praktykowa-ne w innych państwach (np. Miński cennik donosów, „Gazeta Wyborcza”, 9 lutego 2016; 117 dla donosicieli, „Gazeta Wyborcza”, 19 grudnia 1996)41. W tej grupie są również artykuły na temat donosów na urzędników i donosów, jakie urzędnicy piszą na swoich współpracowników bądź przełożonych (np. Donos na wójta, „Gazeta Wyborcza”, 21 stycznia 1999;
Donos na wojewodę, „Gazeta Wyborcza”, 29 lipca 1999, Niewinny radny,
„Gazeta Wyborcza”, 11 czerwca 1999)42.
Trzecią grupę tworzą artykuły, które można scharakteryzować jako donos historyczny (116). Głównym tematem wypowiedzi prasowych jest tu lustracja, procesy lustracyjne i funkcjonowanie służby bezpieczeństwa (UB/SB) w okresie PRL. Opisywane są osoby (np. znani politycy, urzęd-nicy państwowi, księża, działacze społeczni) podejrzane bądź oskarżane o współpracę z aparatem bezpieczeństwa PRL. Często ich historie stanowią tło dla egzegezy minionego ustroju, metod działania policji i służb specjal-nych (SB, WSI), a także sposobów „zachęcania” do współpracy z reżimem komunistycznym (np. Odtajnianie Łubianki, „Gazeta Wyborcza”, 28 listo-pada 1991; Ujawnić bez wstrząsów, „Gazeta Wyborcza”, 23 stycznia 1992;
Sejmowa woń PRL, „Gazeta Wyborcza”, 23 czerwca 1994; Marcowe donosy,
„Gazeta Wyborcza”, 12 marca 1994; Śledztwo w IPN. Będzie przesłuchanie Lecha Wałęsy, „Gazeta Wyborcza”, 4 kwietnia 2016; Bójcie się, wójcie. IPN na tle teczki Bolka, „Gazeta Wyborcza”, 12 marca 2016)43. Są to również artykuły na temat lustracji, współpracy z władzą komunistyczną oraz procesu dekomunizacji w innych państwach postsowieckich (np. Donos
40 A. Kubik, J. Jachnowicz, A. Michnik, UOP donosi na Wałęsę, „Gazeta Wyborcza” 30 października 1996;
K. Kęsicka, Donoszą na Bubla, donosi i Bubel, „Gazeta Wyborcza”, 28 października 1995; J. Watoła, Chorzy donoszą na Ewę Kopacz, „Gazeta Wyborcza”, 10 listopada 2011.
41 A. Poczobut, Miński cennik donosów, „Gazeta Wyborcza”, 9 lutego 2016.
42 J. Woronko, Donos na wójta, „Gazeta Wyborcza”, 21 stycznia 1999.
43 H. Owsiany, Odtajnienie Łubianki, „Gazeta Wyborcza”, 28 listopada 1991; E. Kotarska, Marcowe donosy,
„Gazeta Wyborcza”, 12 marca 1994; A. Domanowska, Śledztwo w IPN. Będzie przesłuchanie Lecha Wałęsy,
„Gazeta Wyborcza”, 4 kwietnia 2016; W. Czuchnowski, A. Leszczyński, Bójcie się, wójcie! IPN na tle teczki Bolka, „Gazeta Wyborcza”, 12 marca 2016.
zalegalizowany, „Gazeta Wyborcza”, 13 listopada 1991 – o dekomunizacji w Czechach)44.
Kolejna grupa to donos polityczny (77 teksów), a więc artykuły o politykach, partiach politycznych bądź klubach parlamentarnych, które za pomocą donosów zwalczają konkurentów politycznych (np. Fałszywy donos OKP, „Gazeta Wyborcza”, 9 kwietnia 1991; Donos pisowców na asy-stenta ich posłanki, „Gazeta Wyborcza”, 13 lutego 2010; SMS-owy donos w PiS,
„Gazeta Wyborcza”, 29 maja 2013; Donos na senatora PO Filipa Libickiego,
„Gazeta Wyborcza”, 16 stycznia 2016; Tajemniczy donos. Kto się podszył pod radnego?, „Gazeta Wyborcza”, 3 marca 2016; Donos na stronie Burego. Nie-potwierdzone bzdury, „Gazeta Wyborcza”, 22 maja 2015)45.
Następny blok tematyczny, to donos medialny (36 artykułów), w którym dominują teksty ujawniające – w wyniku dziennikarskiego śledztwa lub prze-kazanych, często anonimowo, informacji – nieprawidłowości w różnych firmach, organizacjach społecznych, placówkach oświatowych bądź uczelniach (np.
Cudowne dzieci czy przeciek, „Gazeta Wyborcza”, 22 lipca 2000 – informujący o nieprawidłowościach podczas egzaminów wstępnych na studia)46, a także publiczne oskarżenia formułowane pod adresem różnych osób i instytucji, pisane w formie listu i zamieszczane w gazecie (np. Otwarty donos, „Gazeta Wyborcza”, 25 lutego 1994 – list byłego członka KRRiTV informujący o nie-prawidłowościach nowego zarządu; Donos na samego siebie, czyli nauczycielka pisze do Romana Giertycha, „Gazeta Wyborcza”, 21 maja 2007)47.
Kolejna grupa to artykuły, w których słowa „donos”, „donosić” były użyte w tytułach lub wypowiedziach prasowych na temat „sygnalistów”
(32 tekstów). Demaskatorom (whistleblowerom) jest poświęcona oddziel-na część opracowania. W artykułach im poświęconych mamy do czynienia z próbą wypracowania nowego podejścia do donosów („informowania obywatelskiego”), a także zmiany postaw społecznych wobec osób infor-mujących o różnych nadużyciach (np. Proces bez skutku, „Gazeta Wyborcza”, 5 kwietnia 2000; Wilk w pracy, „Gazeta Wyborcza”, 23 czerwca 2001)48.
44 A. Jagodziński, Donos zalegalizowany, „Gazeta Wyborcza”, 13 listopada 1991.
45 M. Lodziński, Donos pisowców na asystenta ich posłanki, „Gazeta Wyborcza”, 13 lutego 2010; A. Kondzińska, S. Kucharski, SMS-owy donos w PiS, „Gazeta Wyborcza”, 29 maja 2013; A. Drabikowska, Tajemniczy donos.
Kto się podszył pod radnego?, „Gazeta Wyborcza”, 3 marca 2016; M. Sałwacka, Podejrzane podpisy PiS,
„Gazeta Wyborcza”, 3 kwietnia 2015; A. Gorczyca, Donos na stronie Burego. Niepotwierdzone bzdury, „Gazeta Wyborcza”, 22 maja 2015.
46 J. Pleszczyński, Cudowne dzieci czy przeciek, „Gazeta Wyborcza”, 22 lipca 2000.
47 A. Kublik, Otwarty donos, „Gazeta Wyborcza”, 25 lutego 1994; M. Pogorzelska, Donos na samego siebie, czyli nauczycielka pisze do Romana Giertycha, „Gazeta Wyborcza”, 21 maja 2007.
48 A. Przepiórka, Proces bez skutku, „Gazeta Wyborcza”, 5 kwietnia 2000; A. Markiewicz, Wilk w pracy, „Gazeta Wyborcza”, 23 czerwca 2001.
W 22 tekstach problem donosów, donosicieli bądź denuncjacji był charakteryzowany jako zjawisko społeczno-kulturowe (np. Czy Obywatele powinni Donosić?, „Gazeta Wyborcza”, 6 października 1999; Donosem w ko-rupcję?, „Gazeta Wyborcza”, 16 listopada 1999; Jak dawniej bywało. Kupo-wanie donosicieli, „Gazeta Wyborcza”, 9 czerwca 2007; Ilu Polaków zginęło ratując Żydów, „Gazeta Wyborcza”, 18 listopada 2005)49.
Z kolei do kategorii „Inne” (20 artykułów) zaliczone zostały teksty dotyczące zmian prawa np. skarbowego, które omawiano pod kątem wzro-stu bądź spadku liczby donosów oraz zmian przepisów traktujących o pła-ceniu przez służby informatorom. Są to także artykuły opisujące inicjaty-wy i apele różnych organizacji społecznych, by ujawniać przestępstwa, zwłaszcza popełnione podczas II wojny i w okresie PRL, np. Masz zdjęcie esbeka lub TW? Czeka nagroda, „Gazeta Wyborcza”, 6 października 201050 czy Zeznania za 10 000 euro, „Gazeta Wyborcza”, 16 czerwca 2004 – arty-kuł opisuje kontrowersyjną akcję Centrum Wiesenthala zachęcającą do informowania o ludziach kolaborujących z Niemcami i pomagających w zagładzie Żydów. Centrum zachęcało potencjalnych informatorów do składania donosów kwotą 10 tys. EUR51.
W tekstach publikowanych w „Gazecie Wyborczej” termin „donos”
był stosowany zarówno w przypadku informacji anonimowych, jak i nieanonimowych, formalnie złożonych zawiadomień (skarg) np. o prze-stępstwie i poufnych zawiadomień przekazanych władzom (służbom).
W przypadku niektórych wypowiedzi zdarzyło się tak, że w tytule po-jawiało się słowo donos, ale cały artykuł opisywał złożenie formalnej skargi przez konkretną osobę (np. Szyszko będzie donosił, „Gazeta Wybor-cza”, 14 kwietnia 2016; Donos na Maleńczuka. „Bo znieważył Lecha Kaczyń-skiego”, „Gazeta Wyborcza”, 13 maja 2015)52. Artykuły te pokazują nie tylko mylenie terminów donos i skarga, a także instrumentalne
trakto-49 J. Szubiela, J. Krzyk, Donosem w korupcję, „Gazeta Wyborcza”, 16 listopada 1999; B. Frąckowski, Jak dawniej bywało. Kupowanie donosicieli, „Gazeta Wyborcza”, 9 czerwca 2007; M. Olszewski, Ilu Polaków zginęło ratując Żydów, „Gazeta Wyborcza”, 18 listopada 2005.
50 „Radomskie Stowarzyszenie Osób Internowanych i Represjonowanych w stanie wojennym publikuje w Internecie listy esbeków i tajnych współpracowników SB. I informuje, że za dostarczenie zdjęcia osoby z listy zapłaci każdemu 50 zł”, M. Rusek, Masz zdjęcie esbeka czy TW? Czeka nagroda, „Gazeta Wyborcza”, 6 października 2010.
51 „Każdy, kto zadzwoni na uruchamianą dziś w Warszawie infolinię i poda informacje o ludziach kolaborujących z Niemcami w zagładzie Żydów, może zarobić 10 tysięcy euro. – Ten pomysł napawa mnie obrzydzeniem – mówi prof. Geremek. To inicjatywa Centrum Szymona Wiesenthala, od lat ścigającego hitlerowskich zbrodniarzy i ich współpracowników”, T. Bielecki, A. Michnik, Zeznania za 10 000 euro,
„Gazeta Wyborcza”, 16 czerwca 2004.
52 M. Nowowiejski, Szyszko będzie donosił, „Gazeta Wyborcza”, 14 kwietnia 2016; K. Reizer, Donos na Maleńczuka. „Bo znieważył Lecha Kaczyńskiego”, „Gazeta Wyborcza”, 13 maja 2015.
wanie słowa donos, by zainteresować bądź zachęcić czytelników do lektury gazety.
Ze względu na cel opracowania analizą objęto 195 tekstów poświęco-nych donosom do urzędów. Wykorzystano także artykuły o donosach do organów ścigania (policja, prokuratura), ale stanowią one uzupełnienie prasowego obrazu donosów urzędowych. Z kolei informacje zebrane pod-czas wywiadów z pracownikami urzędów tworzą aneks do portretu pra-sowego, który konfrontuje medialny wizerunek z rzeczywistą praktyką urzędniczą. Budując na podstawie rozmów z urzędnikami pewne uogól-nienia czy typologie mamy pełną świadomość ograniczonej reprezenta-tywności naszej próby. Uważamy jednak, że mimo tych ograniczeń zebra-ny materiał pozwala zweryfikować pewne stereotypy i obiegowe opinie na temat donosów do urzędów, a także pokazać instytucję donosu w codzien-nej praktyce urzędniczej.