W odniesieniu do wybranej grupy najpoważniejszych przestępstw kodeks karny nakłada na każdego obowiązek zawiadomienia organów ścigania, któ-rego niezrealizowanie zagrożone jest karą pozbawienia wolności do lat 3.
Mając na uwadze, że zawiadomienie stanowi jedno z najważniejszych źródeł informacji o przestępstwach, obowiązek ten sprzyja realizacji zasady legalizmu18. Przestępstwa objęte prawnym obowiązkiem denuncjacyjnym to:
1) ludobójstwo (art. 118 KK);
2) masowy zamach (art. 118a);
3) stosowanie środków masowej zagłady (art. 120);
4) wytwarzanie lub gromadzenie środków masowej zagłady, lub obrót nimi (art. 121);
5) stosowanie niedopuszczalnych sposobów lub środków walki (art. 122);
6) zamach na życie lub zdrowie jeńców wojennych lub ludności cywilnej (art. 123);
7) przestępne naruszenia prawa międzynarodowego (art. 124);
8) zamach stanu (art. 127);
9) zamach na konstytucyjny organ RP (art. 128);
10) szpiegostwo (art. 130);
11) zamach na życie Prezydenta RP (art. 134);
12) zamach na jednostkę sił zbrojnych RP (art. 140);
13) zabójstwo (art. 148);
14) ciężki uszczerbek na zdrowiu (art. 156);
15) spowodowanie zdarzenia powszechnie niebezpiecznego (art. 163);
16) zawładnięcie statkiem wodnym lub powietrznym (art. 166);
18 J. Żylińska, Prawny obowiązek zawiadomienia o niektórych przestępstwa (art. 240 KK), „Prokuratura i Prawo”
2015, nr 10, s. 47–61.
17) pozbawienie wolności (art. 189);
18) zgwałcenie w typach kwalifikowanych – dokonane wspólnie z inną osobą, wobec małoletniego poniżej 15 lat, wobec wstępnego, zstępne-go, przysposobionezstępne-go, przysposabiającezstępne-go, brata lub siostry, lub ze szczególnym okrucieństwem (art. 197 § 3 i 4);
19) seksualne wykorzystanie bezradności lub niepoczytalności (art. 198);
20) pedofilia, prezentowanie małoletniemu poniżej lat 15 treści porno-graficznych, prezentowanie takiemu małoletniemu wykonania czyn-ności seksualnej, prowadzenie reklamy lub promocji rozpowszechnia-nia treści pornograficznych (art. 200 § 1 i 3–5);
21) wzięcie zakładnika (art. 252);
22) przestępstwa o charakterze terrorystycznym w rozumieniu art. 115 § 20 KK, to jest takie, które są popełniane w calu poważnego zastrasze-nia wielu osób, zmuszezastrasze-nia organu władzy publicznej Rzeczypospolitej Polskiej lub innego państwa albo organu organizacji międzynarodowej do podjęcia lub zaniechania określonych czynności, wywołania po-ważnych zakłóceń w ustroju lub gospodarce Rzeczypospolitej Polskiej, innego państwa lub organizacji międzynarodowej, a także groźba popełnienia takiego czynu.
Wydaje się, że tak skonstruowany katalog nie powinien budzić większych trudności w stosowaniu, jednak oczekiwania ustawodawcy wobec obywatela są dalej idące, niż tylko zaznajomienie się z przywoła-ną listą. Należy bowiem pamiętać, że w każdym wypadku karalne jest usiłowanie, a zatem w każdym wypadku należy zawiadomić organy ścigania o usiłowaniu dokonania jednego ze wskazanych wyżej czynów.
Nieco inaczej jest w przypadku przygotowania, które zgodnie z art. 16 § 2 kodeksu karnego, karane jest wyłącznie, gdy ustawa tak stanowi. W od-niesieniu do wymienionych przestępstw jest to: ludobójstwo, masowy zamach, zamach stanu, zamach na konstytucyjny organ RP, zamach na jednostkę sił zbrojnych RP, spowodowanie zdarzenia powszechnie nie-bezpiecznego, zawładnięcie statkiem wodnym lub powietrznym, wzięcie zakładnika. Natomiast przykładowo nie jest karane przygotowanie do zabójstwa, tym samym nie będzie podlegało odpowiedzialności karnej niezawiadomienie o nim19. Innymi słowy, aby w pełni świadomie reali-zować bądź ignorować obowiązek denuncjacyjny wynikający z art. 240, konieczna jest umiejętność precyzyjnego wskazania karalności poszcze-gólnych form stadialnych.
19 M. Budyn-Kulik, Kodeks karny. Komentarz aktualizowany tle, Lex/el. 2018.
Katalog wskazany w art. 240 Kodeksu karnego ulegał w ostatnim czasie modyfikacjom. We wrześniu 2010 r. wskazano w nim także art. 189a dotyczący handlu ludźmi, jednak już w listopadzie 2011 r. ustawodawca postanowił wykreślić ten przepis, rezygnując w ten sposób z prawnego obowiązku informowania o handlu ludźmi. Jak wskazywano w uzasadnie-niu do projektu, „Wprowadzenie sankcjonowanego karnie obowiązku denucjacji w zakresie przestępstwa handlu ludźmi skutkowało niezamie-rzonymi przez ustawodawcę negatywnymi konsekwencjami społecznymi, w szczególności utrudniało wykonywanie zadań publicznych powierzonych organizacjom pozarządowym w zakresie udzielania pomocy osobom po-krzywdzonym tego rodzaju przestępstwem. Ponadto obowiązek prawny denucjacji stwarzał realne niebezpieczeństwo powtórnej wiktymizacji pokrzywdzonych, którzy nie dopełniali tego obowiązku w odniesieniu do innych osób pokrzywdzonych przestępstwem handlu ludźmi, o których wiedzę czerpali z własnych doświadczeń wynikających bezpośrednio z faktu popełnienia na ich szkodę tego przestępstwa”20.
Jak zauważył Sąd Apelacyjny w Krakowie w wyroku z dnia 7 maja 2009 r., sygn. II AKa 65/09, „społeczna szkodliwość występku niezawiadomienia o przestępstwie z art. 240 § 1 k.k. polega na spowodowaniu zwłoki w ujęciu sprawcy zabójstwa, lecz i na zmarnowaniu środków publicznych, a to pracy nieustalonej liczny policjantów, sprzętów, zapewne i wydatków gotówkowych na czynności zbędne. (…) Dla wymiaru sprawiedliwości istotne znaczenie ma niezwłoczne wykrycie przestępstw i ujęcie ich sprawców, znaczenie nie tylko doraźne, jak wspomniane zaniechanie czynności obiektywnie zbędnych, ale zwłaszcza znaczenie prewencyjne, w zakresie zapobiegania przestępstwom oraz integracji społeczeństwa. Sprawność tych działań ukazuje nieuchronność wykrycia i ukarania sprawców, a zwłaszcza umacnia zaufanie mieszkańców (społeczeństwa) do działalności organów ścigania i wymiaru sprawiedliwo-ści, zatem przyczynia się do respektowania prawa oraz integrowania się mieszkańców wokół przepisów prawnych i umacniania więzi społecznych (art. 2 § 1 k.p.k.). Zachowania osłabiające te procesy społeczne wyrządzają szkodę społeczeństwu, tym większą, im dłużej trwającą, zatem eliminowanie ich stanowi ratio legis, uzasadnienie ścigania karnego takich zachowań. Sąd Okręgowy ma rację oceniając szkodliwość społeczną tego czynu Moniki K.
jako znaczną, co wykluczało warunkowe umorzenie tej części postępowania
20 Uzasadnienie do projektu ustawy o zmianie ustawy Kodeks karny i niektórych innych ustaw, druk Sejmu VI kadencji nr 4342 http://orka.sejm.gov.pl/Druki6ka.nsf/0/76502B382996AA37C12578B9003DA3C7/$f ile/4342.pdf
(str. 53 uzasadnienia wyroku SO, ust. 10). Inną rzeczą jest poruszona w oma-wianej apelacji powinność złożenia zeznań w charakterze świadka”.
Obowiązek wyrażony w art. 240 § 1 Kodeksu karnego powinien być rozumiany jako nakaz poinformowania o konkretnym zdarzeniu, o którym organy ścigania jeszcze nie wiedzą, co do którego osoba zobowiązana do denuncjacji przypuszcza, że jest przestępstwem ujętym w katalogu zawar-tym w przywołanym artykule. Nie jest przy zawar-tym wymagana pewność, a jedynie przekonanie oparte na wiarygodnej informacji21. Błędne, ale oparte na wiarygodnych informacjach zawiadomienie, nie niesie konse-kwencji dla zawiadamiającego – zagadnienie to będzie jeszcze omówione w dalszej części artykułu.
Zgodnie z art. 240 § 2 Kodeksu karnego nie popełnia przestępstwa osoba, która nie zawiadomiła o przestępstwie mając dostateczne podstawy, aby przypuszczać, że organ powołany do ścigania wie o zdarzeniu. Taka sytuacja ma miejsce np. wtedy, gdy do zdarzenia doszło w miejscu publicz-nym. Ponadto nie będzie podlegała odpowiedzialności karnej osoba, która nie zawiadomiła o przygotowaniach bądź usiłowaniu popełnienia prze-stępstwa, ale mu zapobiegła22.
W doktrynie przyjmuje się, że znamiona przestępstwa uchylenia się od obowiązku denuncjacji wyczerpane są nie tylko wtedy, kiedy osoba zobowiązana w ogóle nie zawiadamia organów ścigania, ale również wte-dy, gdy nie czyni tego niezwłocznie, a także wtewte-dy, gdy co prawda zawia-damia organ ścigania, ale zataja istotne okoliczności czynu zabronionego23. Konieczne jest podkreślenie, że dla realizacji prawnego obowiązku denuncjacyjnego niezbędne jest powiadomienie organów ścigania, a nie dowolnego organu administracji państwowej. W szczególności nie będzie stanowiło realizacji obowiązku zawartego w art. 240 § 1 zawiadomienie sądu, gdyż nie jest to organ ścigania24.
W doktrynie można spotkać się z rozbieżnością stanowisk odnośnie tego czy czyny wymienione w art. 240 muszą mieć charakter przestępstwa, czy też wystarczające jest, aby miały one charakter czynów zabronionych.
Znaczenie pojęcia czynu zabronionego jest szersze niż pojęcia przestępstwa.
Każde przestępstwo jest czynem zabronionym, ale nie każdy czyn zabro-niony jest przestępstwem. Aby czyn zabrozabro-niony był przestępstwem musi być zawiniony, bezprawny, zagrożony karą i społecznie szkodliwy w
stop-21 V. Konarska-Wrzosek, Kodeks karny. Komentarz., Lex/el. 2016.
22 T. Bojarski, Kodeks karny. Komentrz, Lex/el. 2016.
23 J. Żylińska, Prawny obowiązek zawiadomienia..., op.cit.
24 W. Wróbel, A. Zoll, Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 212–277d, Lex/el. 2017.
niu większym niż znikomy – wynika to z treści art. 1 Kodeksu karnego.
Wydaje się jednak, że brzmienie art. 240 § 1 („Kto, mając wiarygodną wiadomość o karalnym przygotowaniu albo usiłowaniu lub dokonaniu czynu zabronionego”) nie powinno budzi wątpliwości, i obliguje do infor-mowania organów ścigania o powzięciu wiarygodnej wiadomości o moż-liwości popełnienia czynu zabronionego, nie jest natomiast konieczne, aby czyn ten był zakwalifikowany jako przestępstwo25. W praktyce oznacza to, że istnieje prawny obowiązek zawiadomienia np. o zabójstwie popełnionym przez osobę niepoczytalną, które bez wątpienia jest czynem zabronionym, ale nie będzie przestępstwem, ze względu na to, że osoba niepoczytalna nie może ponosić odpowiedzialności karnej.
Istotna zmiana w zakresie prawnego obowiązku denuncjacji zaszła w 2017 r., kiedy do art. 240 dodano § 2a w brzmieniu: „Nie podlega karze pokrzywdzony czynem wymienionym w § 1, który zaniechał zawiadomie-nia o tym czynie”. Potrzeba wprowadzezawiadomie-nia, takiego przepisu była sygnali-zowana od dawna, choć i w tej kwestii można znaleźć zdania odrębne26. W literaturze wskazywano co prawda, że niespełnienie obowiązku denun-cjacyjnego przez osobę pokrzywdzoną jest próbą uniknięcia wtórnej wik-tymizacji i jako takie, ze względu na niską społeczną szkodliwość czynu, nie powinno podlegać odpowiedzialności karnej, była to jednak jedynie interpretacja, która w żadnym wypadku nie mogła być uznana za wiążącą dla sądu. Potrzeba uniknięcia wtórnej wiktymizacji została dostrzeżona także przez ustawodawcę27 i stała się podstawą do wprowadzenia przywo-łanego przepisu.
Wątpliwości w doktrynie budzi konieczność realizacji obowiązku wynikającego z art. 240 § 1 Kodeksu karnego przez osoby, na których spoczywa obowiązek zachowania tajemnicy zawodowej. Tajemnica ta dotyczy takich zawodów jak adwokat, radca prawny, doradca podatkowy, lekarz, dziennikarz i statystyk oraz wynika z przepisów ustaw regulujących zasady wykonywania przywoływanych zawodów, ale jest również chro-niona na gruncie Kodeksu postępowania karnego. Zgodnie z art. 180 § 2 Kodeksu postępowania karnego „osoby obowiązane do zachowania tajem-nicy notarialnej, adwokackiej, radcy prawnego, doradcy podatkowego,
25 Ibidem.
26 Niektórzy przedstawiciele doktryny wskazywali, że pokrzywdzony przestępstwem nie może być traktowany jako sprawca niezawiadomienia o przestępstwie, a co za tym idzie treść art. 240 § 2a jest nadregulacją, por.
M. Mozgawa, Kodeks karny. Komentarz, Lex/el. 2015.
27 Uzasadnienie do projektu ustawy o zmianie ustawy Kodeks karny oraz ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, druk Sejmu VI kadencji nr 846 http://www.sejm.gov.pl/sejm8.nsf/druk.xsp?nr=846
lekarskiej, dziennikarskiej lub statystycznej oraz tajemnicy Prokuratorii Generalnej, mogą być przesłuchiwane co do faktów objętych tą tajemnicą tylko wtedy, gdy jest to niezbędne dla dobra wymiaru sprawiedliwości, a okoliczność nie może być ustalona na podstawie innego dowodu”.
Na tle przywołanych powyżej tajemnic zawodowych należy wyróżnić szczególną tajemnicę, jaką jest tajemnica obrończa i tajemnica spowiedzi.
O ile tajemnica zawodowa w szczególnych okolicznościach może zostać uchylona, o tyle tajemnica obrończa oraz tajemnica spowiedzi ma charak-ter niepodważalny. Zgodnie z art. 178 Kodeksu postępowania karnego
„Nie wolno przesłuchiwać jako świadków:
1) obrońcy albo adwokata lub radcy prawnego działającego na podstawie art. 245 § 1, co do faktów, o których dowiedział się udzielając porady prawnej lub prowadząc sprawę;
2) duchownego co do faktów, o których dowiedział się przy spowiedzi”.
Powstaje zatem pytanie, czy art. 240 Kodeksu karnego uchyla tajem-nice zawodową czy też nie. Doktryna nie daje na to pytanie jednoznacznej odpowiedzi, a właściwa interpretacja relacji pomiędzy przepisami regulu-jącymi obowiązek denuncjacyjny a przepisami dotyczącymi tajemnicy zawodowej, jest wyzwaniem także dla przedstawicieli władzy państwowej.
Jako przykład może posłużyć wydany 7 kwietnia 2014 r. komunikat Mi-nistra Zdrowia, w którym wskazał, że personel medyczny powinien zgła-szać odpowiednim organom zarówno przypadki podejrzenia przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności, jak i przypadki przemocy w rodzinie28. Innymi słowy, pismo Ministra Zdrowia sugerowało koniecz-ność denuncjacji nie tylko w przypadkach ściśle wynikających z art. 240 Kodeksu karnego, ale również w odniesieniu do przestępstw niepodlega-jących prawnemu obowiązkowi denuncjacji. Chociaż tajemnica medyczna nie ma charakteru bezwzględnego, wydaje się, że co do zasady może zostać uchylona jedynie przez treść art. 240 § 1 Kodeksu karnego, a nie przez wyrażony w art. 304 kpk społeczny obowiązek denuncjacyjny, a sugestia Ministerstwa Zdrowia mogła prowadzić do bezpodstawnego naruszenia zasad etyki zawodowej.
W mojej ocenie, art. 304 Kodeksu postępowania karnego w żadnym przypadku nie zwalnia z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej.
Natomiast art. 240 kk, niejako przełamuję wszystkie tajemnice zawodowe,
28 A. Wnukiewicz-Kozłowska, Hipokrates u Temidy, obowiązek denuncjacyjny związane z udzielaniem pomocy przez lekarza ofiarom przestępstw, http://medium.dilnet.wroc.pl/index.php/sierpie-wrzesie-2014/550- hipokrates-u-temidy-obowizek-denuncjacyjny-zwizany-z-udzielaniem-pomocy-przez-lekarza-ofiarom-przestpstw (23.05.2018).
z wyjątkiem tajemnicy obrończej i tajemnicy spowiedzi. Skoro bowiem tajemnica ta ma charakter bezwzględny i w żadnych okolicznościach nie może zostać uchylona (nawet w przypadku zgody wszystkich zaintereso-wanych stron), przyjęcie, że jest ona znoszona przez art. 240 § 1 Kodeksu karnego prowadziłoby do absurdu. Z jednej strony bowiem osoba w ramach procesu w żadnym wypadku nie mogłaby udzielić informacji o faktach, których dowiedziała się w ramach obrony lub spowiedzi, a z drugiej nara-żona byłaby na odpowiedzialność karną za niezawiadomienie organów ścigania o tego rodzaju przestępstwie. Za takim postrzeganiem zdaje się również przemawiać fakt, że prawo do obrony i prawo do swobody praktyk religijnych jest osadzone konstytucyjnie. Ich realizacja nie byłaby możliwa w sytuacji, w której przyznano by prymat konieczności ochrony dobra wymiaru sprawiedliwości.
Należy podkreślić, że zwolnienie z obowiązku denuncjacyjnego opi-sanego w art. 240 dotyczy jedynie sytuacji obrony lub spowiedzi, a nie wynika z samej funkcji bycia radcą prawnym, adwokatem, duchownym czy obrońcą np. w postepowaniu dyscyplinarnym.
Na koniec tych rozważań warto także wyodrębnić grupę podmiotów, na których spoczywa prawny obowiązek zawiadomienia o przestępstwie, niewynikający jednak ani z art. 304 § 2 Kodeksu postępowania karnego, ani z art. 240 Kodeksu karnego, ale z innych przepisów wskazać można tutaj na:
1) obowiązek banku do zawiadamiania prokuratora, policji lub innego właściwego organu w przypadku podejrzenia wykorzystania działalno-ści banku w celu ukrycia działań przestępczych (art. 106 a ust. 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe);
2) obowiązki instytucji obowiązanych (np. banków czy notariuszy) wyni-kających z ustawy z dnia 16 listopada 2006 r. o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu (art. 18 ust. 1);
3) obowiązek zawiadamiania o przestępstwie przez osoby, które w związ-ku z wykonywaniem swoich obowiązków służbowych powzięły infor-mację o popełnieniu wobec członków rodziny przestępstwa z użyciem przemocy (ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie);
4) obowiązek informowania w przypadku uzasadnionego podejrzenia, że przyczyną zgonu było przestępstwo (art. 11 ust. 8 ustawy z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych)29.
29 S. Steinbor (red.), J. Grajewski, P. Rogoziński, Kodeks postępowania karnego…, op.cit.