Metody wyceny dóbr środowiskowych

Istnieją dwa podstawowe podejścia do wartościowania – wyceny ekonomicznej –

środowiska: metody bezpośredniej i metody pośredniej wyceny. Kryteria podziału

tych metod nie są jednoznaczne. Na przykład podstawowym kryterium dla zespołu J. Famielec¹⁵ jest sposób zapłaty za dobro środowiskowe. Metody wyceny określane jako bezpośrednie będą więc odnosić się do faktycznie poniesionych nakładów czy kosztów lub uzyskanych dochodów czy zysków, lub teŜ w inny sposób wyraŜonych wymiernych efektów konsumpcyjnych czy produkcyjnych. Natomiast w pośredni sposób płaci się przez skłonność do powiększenia ceny za np. wyŜszą jakość dobra lub usługi środowiskowej. Bezpośrednie metody mają najczęściej charakter metod rynkowych w tym sensie, Ŝe ceny wykorzystywanych lub traconych zasobów

środowiska pochodzą z rynku – z faktycznie występujących transakcji zakupów

i sprzedaŜy lub faktycznych reakcji konsumentów i inwestorów. Pośrednie metody dotyczą zaś dóbr i usług pozbawionych rynków, czyli pozbawionych takŜe cen rynkowych. Dobra i usługi środowiskowe mają – w przewaŜającej mierze – charakter dóbr nierynkowych, tzw. antydóbr, jak zdegradowane elementy środowiska czy teŜ dóbr publicznych. JednakŜe w ekonomii środowiska znajdują się ich odniesienia do tzw. „utajonej” krzywej popytu na tzw. rynkach warunkowych z zastosowaniem zdefiniowanych wartości WTP i WTA. Taki podział za pomocą podanego kryterium (sposób zapłaty za dobro środowiskowe) wydaje się jednak mało czytelny, ze względu na to, Ŝe większość dóbr środowiskowych nie ma charakteru dóbr rynkowych. Niemal wszystkie wykorzystywane w praktyce metody miałyby, zgodnie z tym kryterium, charakter metod pośrednich.

Przydatniejszym kryterium podziału metod na bezpośrednie i pośrednie jest sposób obserwacji i badań rynku, to znaczy bezpośrednie wywiady z zainteresowanymi podmiotami lub obserwacje ich wyborów albo teŜ pośredni sposób szacowania popytu na dobra czy usługi środowiska¹⁶. Podobne podejście do klasyfikacji metod stosuje J. Śleszyński¹⁷.

_____________

15

Straty gospodarcze..., op.cit.

16

Por. M. Shechter, Wycena środowiska, w: H. Folmer, L. Gabel, H Opschoor, Ekonomia środowiska i zasobów naturalnych, Wydawnictwo Krupski i S-ka, Warszawa 1996, s. 201.

17 J. Śleszyński, Przegląd polskich oszacowań strat spowodowanych degradacją środowiska,

w: Ekonomiczna wycena środowiska przyrodniczego, praca pod redakcją G. Andersona i J.

1.3.1. Metody wyceny bezpośredniej

Metody bezpośredniej oceny wartościowej pomagają określić wartość

ekonomiczną (cenność) korzyści wynikającej z poprawy jakości środowiska (lub wartość utraty owej korzyści) za pomocą bezpośredniego ankietowania (wywiadu) oraz rangowania preferencji na podstawie obserwacji zachowań (wyborów lub zakupów) konsumentów, a takŜe analizy poziomu i zmian cen na istniejących rynkach dóbr „nieśrodowiskowych”, mających jednak związki z cechami środowiska. Metody te pozwalają wycenić aktualną wartość uŜytkową bezpośrednią i pośrednią, a takŜe, w niektórych zastosowaniach, wartość elementów środowiska związaną z wartością pozauŜytkową (pasywną). W przypadku tych metod dąŜy się do wyjawienia gotowości do zapłaty (WTP) za poprawę jakości dóbr środowiskowych lub gotowości do przyjęcia kompensaty (WTA) za pogorszenie jakości środowiska. Typowe metody zaliczone do tej grupy to:

– metoda cen hedonicznych, – metoda wyceny warunkowej, – metoda kosztu podróŜy.

Metoda cen hedonicznych, zwana teŜ metodą cen przyjemności, ma na celu ustalenie ceny będącej efektem uwzględnienia jakości środowiska w typowych transakcjach rynkowych. Podstawą jest róŜnorodność oceny ujawnionych preferencji, dla których wykorzystuje się ceny zorientowane rynkowo po to, by ustalić ceny na niewyceniane dobra i usługi. Ujawnienie społecznej ukrytej ceny dóbr środowiskowych (zwanej w niektórych zastosowaniach „cena cień”) odbywa się na podstawie zaobserwowanych transakcji rynkowych dokonywanych dla dóbr na istniejących rynkach. Przy duŜej liczbie transakcji zawieranych dla identycznych towarów (ale róŜniących się cechami związanymi ze środowiskiem), ujawniane róŜnice cen występujących w transakcjach pozwalają w trakcie analizy statystycznej obliczyć ukrytą cenę dla środowiskowych cech tych dóbr. Na przykład na rynkach nieruchomości moŜna porównywać ceny na domy mające piękny widok z okien na otaczający krajobraz z cenami analogicznych domów, pozbawionych tego widoku; w ten sposób ujawni się ukrytą cenę krajobrazu. W podobny sposób moŜna wycenić wartość przypisywaną takim czynnikom ekologicznym, jak „cisza i spokój” lub „czyste powietrze”. Metoda moŜe takŜe słuŜyć do wyceny ryzyka związanego z zagroŜeniami; na przykład na podstawie analizy zróŜnicowania płac za identyczne prace, ale wykonywane w środowisku zagroŜonym, np. płaca elektryka w kopalni pod ziemią i na powierzchni.

Metoda wyceny warunkowej, określana teŜ jako metoda deklarowanych preferencji, posługuje się głównie bezpośrednimi wywiadami. Celem metody jest ujawnienie przez respondentów preferencji dotyczących gotowości albo do zapłacenia za konkretnie określoną poprawę jakości środowiska lub dostępności dobra

środowiskowego, albo teŜ zapłacenia za zapobieganie konkretnie określonym

niekorzystnym zmianom w środowisku. Niekiedy wykorzystuje się teŜ wycenę na podstawie gotowości respondentów do przyjęcia rekompensaty za konkretne

pogorszenie jakości/dostępności dóbr środowiskowych lub rekompensaty za konkretnie określone zaniechanie poprawy środowiska. Warunkowość wyceny polega na tym, Ŝe dobro lub usługa w rzeczywistości niekoniecznie będą dostarczone. Zakłada się jednak,

Ŝe w hipotetycznej sytuacji, jaką przedstawia się respondentom, będą się oni

zachowywali w sposób podobny jak na prawdziwym rynku. Pytania o gotowość do zapłaty (ewentualnie gotowość do przyjęcia rekompensaty) mogą wymagać wyboru dychotomicznego – tak/nie – dla określonej maksymalnej sumy, mogą mieć formę wielostopniowej licytacji lub mogą pozostawiać respondentowi swobodę w określeniu sumy. Wyniki wywiadów analizuje się za pomocą metod ekonometrycznych.

Metoda kosztów podróŜy dotyczy głównie wyceny rekreacyjnych i turystycznych funkcji środowiska. Podstawą jest skonstruowanie funkcji popytu. Cenę dobra

środowiskowego reprezentują w niej wydatki na koszty podróŜy podjętej w celu

odwiedzenia miejsca wypoczynku lub turystyki. Ilość wykorzystanego dobra wyraŜa częstotliwość odwiedzin. Zmiany w kosztach podróŜy i w częstotliwości odwiedzin wykorzystuje się do zbudowania krzywych popytu na usługi rekreacyjno-turystyczne środowiska. W celu ustalenia rekreacyjnej/turystycznej wartości obiektu ekologicznego oblicza się zmiany nadwyŜki konsumenta, dla którego określono funkcję popytu. Wartość dobra moŜna takŜe określić przez analizę zmiany częstotliwości odwiedzin w związku ze zmianą jakości środowiska lub drogą porównania częstotliwości odwiedzin róŜnych obiektów rekreacyjno-turystycznych przy jednakowych kosztach podróŜy.

1.3.2. Metody wyceny pośredniej

Metody pośredniej oceny wartościowej nie pozwalają mierzyć bezpośrednio przejawianych preferencji. Ich podstawą są natomiast ceny rynkowe wytwarzanych dóbr lub nakłady pienięŜne związane z degradacją, odnowieniem lub odtworzeniem dóbr środowiskowych. W metodach tych z reguły szuka się zaleŜności między zmianą jakości środowiska (zanieczyszczeniem) a niepienięŜnym efektem środowiskowym, np. pogorszeniem zdrowia ludzi. Na tej podstawie określa się wartość zmiany stanu środowiska, stosując ceny rynkowe dla efektów niepienięŜnych, np. koszty leczenia osób naraŜonych na zanieczyszczenia. MoŜna takŜe zamiast owych cen wykorzystywać wskaźniki typu WTP, otrzymane metodami oceny bezpośredniej.

Podstawowe metody oceny pośredniej to: – metoda substytucyjna,

– metoda oddziaływanie – skutek,

– metoda kosztów utraconych korzyści/moŜliwości, – metoda kompensacyjna,

– metoda odtworzeniowa, – metoda prewencyjna.

Niekiedy jako odrębną grupę wymienia się¹⁸: – metodę wyceny kapitału ludzkiego, – metodę analizy efektów produkcyjnych.

Charakterystykę podstawowych metod wyceny pośredniej zamieszczono dalej. Metoda substytucyjna – podstawą jest określenie cen i kosztów dóbr oraz usług, jakie mogą zostać zaakceptowane jako substytuty zagroŜonych lub utraconych dóbr i usług środowiska.

Metoda oddziaływanie−−−−skutek – podstawą jest określenie związku między

przyczyną pogorszenia stanu środowiska (np. zanieczyszczeniem powietrza) a wynikającym z tego efektem ekologicznym (np. szkodą). Dany poziom zanieczyszczenia wiąŜe się (często za pomocą zaleŜności funkcyjnej lub wskaźników ilościowych) z określonymi zmianami w środowisku. Zmiany te wycenia się na podstawie cen rynkowych, wycen dobieranych metodami subiektywnymi lub cen „cieni”¹⁹. JeŜeli natomiast podmioty nie odczuwają oddziaływania zmian środowiska na uzyskiwane przez nich uŜyteczności lub nie odczuwają zmian w środowisku, wykorzystuje się metody gotowości do zapłacenia lub gotowości do przyjęcia kompensaty.

Metoda kosztów utraconych korzyści/moŜliwości – podstawą jest określenie wartości uŜytkowanych dóbr środowiska na podstawie wyceny korzyści związanych z alternatywnym, ale zaniechanym sposobem uŜytkowania tych właśnie zasobów (np. terenów bagiennych na podstawie korzyści z przeznaczenia ich na cele rolne lub leśne). Gdy działalność powoduje pogorszenie jakości środowiska, korzyści z tytułu takiej działalności określa się jako wielkości bazowe w celu porównywania z nimi korzyści z alternatywnej formy działalności.

Metoda kompensacyjna – podstawą wyceny są rekompensaty pienięŜne z tytułu zanieczyszczenia i degradacji środowiska przyznane przez instytucje prawne lub ubezpieczeniowe i zaakceptowane przez poszkodowanych.

Metoda odtworzeniowa (kosztu zastąpienia) – podstawą jest określenie kosztów działań, jakie muszą być podjęte, aby zastąpić utracone, zdewastowane lub zdegradowane zasoby środowiska.

Metoda prewencyjna – zasoby środowiska wycenia się na podstawie kosztów działań, jakie mają zapobiec lub przynajmniej zmniejszyć niekorzystne skutki oddziaływania na środowisko.

_____________

18Straty gospodarcze..., op.cit.

19

Pojęcie ceny „cienie” wykorzystuje się w analizie ekonomicznej w celu wyraŜenia wielkości kosztów lub korzyści w projekcie wówczas, gdy cena rynkowa nie odzwierciedla ich wartości ekonomicznej z powodu zakłóceń stosunków rynkowych wprowadzanych przez ograniczenia handlowe, subsydiowanie, nieefektywne opodatkowanie. Ceny takie wykorzystuje się takŜe w przypadku uwzględniania efektów zewnętrznych działalności ekonomicznej, które wynikają tylko z powodu niejawnych subsydiów otrzymywanych przez zanieczyszczające podmioty. Zakłada się, Ŝe cena rynkowa jest równa marginalnym wydatkom wytwórcy i marginalnej uŜyteczności dla konsumenta, którą nazywa się ceną „cieniem”. Cena taka przedstawia takŜe gotowość do zapłacenia (WTP) za dany towar.

Metoda analizy efektów produkcyjnych – badanie zmian wielkości i jakości produkcji oraz usług na skutek oddziaływania na środowisko.

Metoda wyceny kapitału ludzkiego stosowana bywa w dwóch wersjach²⁰:

− metoda kosztu choroby – szacuje zmiany w prywatnych i publicznych

wydatkach na opiekę zdrowotną i wartość utraconej produkcji z tytułu podwyŜszonej zachorowalności oraz śmiertelności z powodu emisji zanieczyszczeń,

− metoda funkcji produkcji zdrowia – bada zachowanie gospodarstwa domowego

w poprawie dobrobytu przez polepszenie stanu zdrowia członków gospodarstw domowych. W odniesieniu do dwóch ostatnich metod moŜna dopatrywać się złoŜenia elementów metod wcześniej omawianych, mających bardziej ogólny charakter. I tak, analizy efektów produkcyjnych oraz metoda kosztu choroby bazują na metodzie oddziaływanie–skutek, natomiast metoda funkcji produkcji zdrowia na podejściu właściwym do metod hedonicznych. PoniewaŜ owe wyjściowe metody zalicza się do odrębnych kategorii, trudno jednoznacznie zaklasyfikować metodę kapitału ludzkiego jako metodę pośrednią.

W praktyce jest wiele moŜliwości łączenia metod czy tworzenia metod na podstawie kombinowania elementów pochodzących z róŜnych metod. Zastosowanie metod do poszczególnych obszarów wyceny dóbr środowiskowych, techniki postępowania, zakres niezbędnych danych, ograniczenia w stosowaniu i inne elementy charakteryzujące metody moŜna znaleźć w bardzo bogatej literaturze dotyczącej samych metod lub ich zastosowań. Szczególnie przydatne są opracowania przeglądowe, charakteryzujące i porównujące róŜne metody.

Rozwiązania praktyczne odnoszące się do wyceny szkód w dobrach osobistych sprowadzają się do zastosowania jedynie dwóch metod. Najszersze zastosowanie ma metoda odtworzeniowa (restytucyjna). W pewnym zakresie występuje takŜe metoda kompensacyjna.

Ze względu na dominację wspomnianych metod, spośród róŜnych form wyraŜania wartości, najczęściej reprezentowana jest wartość kosztowa. Nie dokonuje się jednak rynkowa weryfikacja wartości. Z reguły to sprawca szkód jest tym podmiotem, który ocenia zasadność poniesienia nakładów na wytworzenie. W sprawach spornych podmiotem, gdy poszkodowany nie zgadza się z taką wyceną, moŜe dochodzić do urzędowej/sądowej weryfikacji wyceny. Rola rynku podczas ustalaniu wartości ograniczona jest do dostarczania informacji cenowej.

Ze względu na przyjętą metodę nie ma moŜliwości ujawnienia tak subiektywnych elementów wyceny dóbr majątkowych, jak teŜ innych dóbr osobistych określających funkcję uŜyteczności/dobrobytu konsumenta. MoŜe to dotyczyć zwłaszcza zaspokojenia potrzeb wyŜszego rzędu związanych z komfortem, estetyką, poczuciem bezpieczeństwa. W rezultacie nie dochodzi do ujęcia w wycenie szkód tzw. wartości opcyjnej, tworzącej wraz z nadwyŜką konsumenta całkowitą wartość uŜytkową dobra. Sposób wyceny nie gwarantuje uwzględnienia pośredniej wartości uŜytkowej dobra _____________

20

(wyceny funkcji). Ponadto nie uwzględnia się wewnętrznej wartości dobra (choć ten element zwykle nie jest uwzględniany w praktycznych wycenach). Praktycznie zatem, spośród róŜnych elementów składających się na całkowitą wartość dobra metody wyceny pozwalają ujmować – i to w ograniczony sposób – bezpośrednią wartość uŜytkową.

Na przeszkodzie poprawnego szacunku szkód mogą stać (takŜe w odniesieniu do metod juŜ wykorzystywanych) ograniczenia odnośnie do inwentaryzacji cech

środowiska. Ma ona ograniczony zakres. Utrudnia to dochodzenie odszkodowań.

Nie moŜna stwierdzić, Ŝe rozwiązania obowiązujące w zakresie wyceny szkód są satysfakcjonujące Współczesne społeczeństwo jest zainteresowane maksymalizacją funkcji dobrobytu w długim okresie. Zachodzi zatem potrzeba rozszerzenia zakresu uwzględnianych szkód ekologicznych. Odnosi się to takŜe do elementów środowiska mających cechy dobra wspólnego.

2. Zastosowanie metody przenoszenia korzyści do szacowania