i polskie perspektywy 1
3. Uwagi końcowe. Perspektywy rozwoju rynku ubezpieczeń ekologicznych w Polsce24
1. Abstrahując od kilku wyjątków, zarówno dobrowolne, jak i obowiązkowe ubezpieczenia nie obejmują w Polsce odpowiedzialności cywilnej za szkody w środowisku oraz szkody na osobach i w mieniu spowodowane przez naruszenie stanu środowiska. JednakŜe w ostatnim czasie zmiany w prawie ochrony środowiska, które omówiono we wcześniejszej części artykułu, stworzyły pewne podstawy dla większej odpowiedzialności róŜnych podmiotów, w tym zwłaszcza gospodarczych, za ich oddziaływania na środowisko. Ta odpowiedzialność będzie obejmować nie tylko kategorię winy udowodnionej, ale równieŜ ryzyko środowiskowe. Rozszerzanie zakresu odpowiedzialności ekologicznej moŜe jednak powodować dwie negatywne konsekwencje: (1) nadmierne ograniczenie wolności gospodarowania i (2) transferowanie cięŜaru finansowego tej odpowiedzialności na towarzystwa ubezpieczeniowe. Dlatego, wykorzystując doświadczenia wielu krajów rozwiniętych, powinna być przygotowana i uchwalona odrębna, kompleksowa regulacja prawna zajmująca się kategorią odpowiedzialności ekologicznej. Byłoby to korzystne i dla ubezpieczycieli (strona podaŜowa) i dla ubezpieczonych (strona popytowa). Ponadto warte rozwaŜenia jest ustanowienie instytucji finansowej typu Superfund w celu ułatwienia zaspokajania _____________
23
Wskazana konwencja zobowiązuje właścicieli statków, które przewoŜą ponad 2 000 ton ropy, do posiadania umowy odpowiedzialności cywilnej lub innego rodzaju prawnego zabezpieczenia finansowego na pokrycie potencjalnych szkód (głównie zanieczyszczeń morza).
24
Część ta oparta jest głównie, ale nie wyłącznie, na opracowaniu: Fiedor B., Graczyk A., Jak działa rynek
roszczeń odszkodowawczych przez gospodarstwa domowe poszkodowane wskutek szkód ekologicznych spowodowanych przez podmioty gospodarcze.
2. Ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej za szkody środowiskowe, w tym dotyczące osób i mienia, mogą i powinny dotyczyć strat i szkód, które są związane ze stopniowym oddziaływaniem na środowisko (w znaczeniu omówionym we wcześniejszych częściach artykułu). Odnosi się to przynajmniej do takich przypadków, w których sprawca zanieczyszczenia moŜe być łatwo zidentyfikowany oraz nie występują Ŝadne powaŜne problemy z „rozdziałem” zanieczyszczenia między poszczególne zanieczyszczające podmioty. NaleŜy z kolei wykluczyć moŜliwość, aby ubezpieczenie obejmowało straty i szkody wynikające z długookresowego (uporczywego) nierespektowania regulacji środowiskowych. Podobnie z ubezpieczeń ekologicznych powinny być wykluczone tzw. zanieczyszczenia historyczne (zwłaszcza gleb), poniewaŜ niepewność związana z szacowaniem kosztów ich usuwania oznaczałaby ekspozycję towarzystw ubezpieczeniowych na bardzo wysokie
ryzyko finansowe, jak równieŜ prawne25.
3. Kluczowe znaczenie ma ustalenie, jakie szkody i ryzyko będą objęte obowiązkowymi ubezpieczeniami ekologicznymi. Wydaje się, Ŝe powinny być one ograniczone do nadzwyczajnych zagroŜeń ekologicznych spowodowanych przez katastrofy, np. transportowe, duŜe awarie przemysłowe, a takŜe wynikające z przechowywania materiałów niebezpiecznych. Objęcie ich takim obowiązkiem, a takŜe określenie zakresu ubezpieczenia, musi być jednak poprzedzone odpowiednimi symulacjami finansowymi i negocjacjami z towarzystwami ubezpieczeniowymi, poniewaŜ wiele urządzeń i instalacji, które miałyby być ubezpieczone znajduje się w bardzo trudnej sytuacji ekonomicznej i w związku z tym wprowadzenie rozwaŜanego obowiązku ubezpieczeniowego mogłoby spowodować ich niewypłacalność, a nawet bankructwo. Nie moŜna równieŜ wykluczyć oporu towarzystw ubezpieczeniowych przeciwko angaŜowaniu ich w taki ryzykowny segment rynku ubezpieczeniowego.
4. Jak pokazują doświadczenia wielu krajów, istotnym utrudnieniem dla rozwoju rynku ubezpieczeń ekologicznych jest brak gotowości firm reasekuracyjnych do współpracy z towarzystwami ubezpieczeniowymi w zakresie takich produktów. Potencjalną drogą do przezwycięŜenia tej trudności jest zaangaŜowanie Funduszy Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w proces zakładania firm reasekuracyjnych, co byłoby szczególnie waŜne z punktu widzenia towarzystw ubezpieczeniowych, które _____________
25
Zanieczyszczenie historyczne jest problemem niezwykle trudnym w procesie prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych. Zgodnie z praktyką Polski i innych krajów w okresie transformacji moŜna wyróŜnić dwa ogólne sposoby rozwiązania tego problemu: (1) państwo przejmuje odpowiedzialność za szkody historyczne i odpowiednie koszty ich usunięcia, (2) odpowiedzialność jest przejmowana przez nowego prywatnego właściciela, który otrzymuje „upust” w cenie nabywanych zasobów w wysokości równej szacowanym kosztom likwidacji zanieczyszczenia (to drugie rozwiązanie jest oczywiście dość ryzykowne dla nabywcy i dlatego rozwiązaniem typowym jest ograniczenie odpowiedzialności do rozsądnego limitu). Patrz, więcej na ten temat:
obsługiwałyby segment ubezpieczeń obowiązkowych. Jest to całkowicie zgodne z celami statutowymi tych Funduszy, poniewaŜ zostały one utworzone nie tylko w celu wspomagania przedsiębiorstw przez współfinansowanie projektów ochrony środowiska typu end-of-pipe, ale równieŜ dla wspierania przedsięwzięć zapobiegawczych w ochronie środowiska. Z całą pewnością słuŜą temu ubezpieczenia ekologiczne jako określony rodzaj instrumentów ekonomicznych tej ochrony. W szczególności, uczestnictwo (jako właściciel lub współwłaściciel) funduszy w towarzystwach reasekuracyjnych moŜe przyczynić się do spadku stawek ubezpieczeniowych, co z kolei ma kluczowe znaczenie dla dalszego rozwoju rynku zarówno dobrowolnych, jak i – zwłaszcza – obowiązkowych ubezpieczeń ekologicznych.
5. Wydaje się, Ŝe dobrowolne ubezpieczenia ekologiczne mają, wystarczające podstawy prawne dla swego rozwoju. Pojawiają się jednak pewne bariery po stronie popytowej i podaŜowej potencjalnego rynku takich ubezpieczeń. JeŜeli chodzi o popyt, to jest on stosunkowo niewielki wskutek głównie dwóch czynników: niska
świadomość zagroŜeń ekologicznych w podmiotach gospodarczych i mała świadomość
prawna potencjalnie zagroŜonych stron trzecich w zakresie roszczeń kompensacyjnych. MoŜna przypuszczać, Ŝe ta świadomość będzie rosła wraz z rozszerzaniem zakresu odpowiedzialności ekologicznej w polskim systemie prawnym. Prawdziwy przełom w tej dziedzinie moŜe być oczekiwany jako konsekwencja pojawienia się kompleksowego aktu prawnego dotyczącego odpowiedzialności ekologicznej i jej ubezpieczenia, zwłaszcza gdyby stworzył on istotne ułatwienia procesowe dla osób poszkodowanych wskutek strat i szkód ekologicznych. Z drugiej strony, kiedy przedsiębiorstwa będą zmuszone płacić wysokie odszkodowania tym osobom, same będą zainteresowane w wywieraniu nacisku na towarzystwa ubezpieczeniowe, aby podpisywać umowy na
ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej za szkody ekologiczne26. Jeśli chodzi
o stronę podaŜową, polscy ubezpieczyciele są na ogół świadomi trudności, na które napotkały towarzystwa zachodnie w rozwoju rynku ubezpieczeń ekologicznych. Ponadto krajowym firmom ubezpieczeniowym brakuje na ogół wysoko kwalifikowanego personelu i rezerw finansowych, które są potrzebne dla zarządzania tym złoŜonym segmentem działalności ubezpieczeniowej. Z drugiej strony wydaje się, Ŝe w tej dziedzinie jest wielki potencjał dla pozytywnych spillovers (w zakresie know how i technologii), co wynika z obecności wielu zagranicznych towarzystw na polskim rynku
ubezpieczeniowym; zarówno w formie ich polskich oddziałów, jak
_____________
26
Jak do tej pory tylko niewielu polskich ubezpieczycieli zdecydowało się zaoferować odrębne polisy lub specjalne ogólne warunki umowy dla ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej za szkody środowiskowe. Jedyny znany autorowi przykład to Bankowe Towarzystwo Ubezpieczeń i Reasekuracji Heros S.A. Przygotowało ono swoją ofertę dla przewoźników substancji niebezpiecznych. Towarzystwa STU ERGO Hestia SA., Warta SA oraz PZU SA ubezpieczają odpowiedzialność cywilną za szkody ekologiczne przedsiębiorstwa państwowego Polskie Górnictwo Naftowe i Gazowe. Energo-Asekuracja SA. ubezpiecza z kolei zakłady oczyszczania ścieków, komunalne przedsiębiorstwa gospodarki odpadami oraz gminy przed zanieczyszczeniem środowiska.
i strategicznych właścicieli w polskich towarzystwach ubezpieczeniowych. Niewątpliwie będzie równieŜ niezbędna współpraca poszczególnych towarzystw poprzez ustanowienie pooli dla obsługi wszystkich lub specyficznych rodzajów ubezpieczeń ekologicznych.
6. Ubezpieczenia ekologiczne mogą stać się waŜnym elementem polskiego systemu instrumentów ekonomicznych dla ochrony środowiska. Są one jednym z istotnych czynników, mogących przyczynić się do działań o charakterze zapobiegawczym, doprowadzając w ten sposób do spadku ogólnych kosztów ochrony środowiska. Ubezpieczenia ekologiczne mogą równieŜ przyczynić się do wzrostu napływu bezpośredniego kapitału zagranicznego, poniewaŜ redukują one wysoki często poziom ryzyka inwestycyjnego. W pewnym zakresie ubezpieczenia ekologiczne mogą więc wpłynąć na przyspieszenie wzrostu gospodarczego kraju, jak równieŜ na poprawę jakości środowiska w Polsce.