Wybrane problemy związane z funkcjonowaniem ubezpieczeń ekologicznych w krajach wysoko rozwiniętych

2.3.1. Główne rodzaje ubezpieczenia

Ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej za zanieczyszczenia środowiska jest zwykle moŜliwe w ramach tak zwanego ubezpieczenia ogólnego, a więc obejmującego wszystkie rodzaje ryzyka; Comprehensive General Liability (CGL) w literaturze anglosaskiej. Pokrywa ono odpowiedzialność w zakresie zdarzeń awaryjnych czy wypadkowych, których nie moŜna całkowicie uniknać w ramach normalnego funkcjonowania ubezpieczonego podmiotu. Obowiązek kompensacyjny ubezpieczyciela obejmuje straty w mieniu i zdrowiu (z uwzględnieniem śmierci) stron poszkodowanych. Zdarza się raczej rzadko, Ŝe ubezpieczenie typu CGL pokrywa równieŜ szkody środowiskowe. Przykładami krajów, w których to występuje są: Holandia, Finlandia i Szwajcaria. Zwykle w ramach tego typu ubezpieczenia płatności odszkodowawcze są ograniczone do sumy określonej w polisie ubezpieczeniowej. Występują jednak kraje, w których nie ma ograniczeń co do wysokości odszkodowań z tytułu szkód dotyczących zdrowia. Są to Belgia i Francja.

Szerszy charakter ma specjalna polisa na ubezpieczenie szkód środowiskowych; zwana w literaturze anglosaskiej Environmental Impairment Liability (EIL). Obejmuje ona równieŜ zanieczyszczenia stopniowe, z wykluczeniem jednak szkód, które nie spełniają kryterium warunkowości. W ramach umów ubezpieczeniowych opartych na polisie EIL uwzględnione są wszystkie rodzaje szkód, które zostały omówione w pierwszej części artykułu: dotyczące zdrowia, mienia i środowiska jako dobra wspólnego. Przed podpisaniem umowy ubezpieczeniowej towarzystwa ubezpieczeniowe wymagają zwykle, aby został przeprowadzony przegląd środowiskowy w celu wykluczenia odpowiedzialności za szkody historyczne, czyli powstałe przed zawarciem porozumienia. Tego rodzaju ubezpieczenie jest rozwiązaniem w przypadku roszczeń odszkodowawczych zarówno za rekultywację zniszczonej lub zatrutej ziemi, jak i za odnowę zanieczyszczonych zbiorników wodnych. Jeśli chodzi o umowę ubezpieczeniową typu CGL, towarzystwo ubezpieczeniowe nie moŜe pokrywać kosztów działań powstałych na terenie naleŜącym do ubezpieczonego, ale wyłącznie na obszarach naleŜących do stron trzecich. Umowa typu EIL obejmuje terytoria obu rodzajów, przy załoŜeniu wszakŜe, Ŝe występuje zagroŜenie wystąpieniem szkód dla

osób trzecich. Typowym przykładem jest tutaj ubezpieczenie wysypisk odpadów w funkcjonowaniu amerykańskich towarzystw ubezpieczeniowych.

2.3.2. Obowiązkowe ubezpieczenia ekologiczne

Ubezpieczenia ekologiczne mogą mieć charakter dobrowolny lub obowiązkowy. Ogólnie rzecz biorąc, we wszystkich krajach wysoko rozwiniętych dominująca część ubezpieczeń naleŜy do tego pierwszego rodzaju. Zasadą generalną jest to, Ŝe ubezpieczenia obowiązkowe dotyczą działań, instalacji, urządzeń itp., które charakteryzują się szczególnie wysokim ryzykiem środowiskowym. Odnosi się do nich między innymi omawiana juŜ w tym artykule Konwencja z Lugano o odpowiedzialności ekologicznej za szkody spowodowane przez działania szkodliwe dla środowiska. Według tej konwencji wszyscy jej sygnatariusze zobowiązani są do zapewnienia, Ŝe podmioty wykonujące na ich terytoriach działania, które są szczególnie niebezpieczne i ryzykowne dla środowiska, będą uczestniczyć w systemie zabezpieczenia finansowego lub same utrzymywać „fundusze bezpieczeństwa” (security funds), których wielkość będzie określona przez prawo danego kraju w taki sposób, Ŝeby zapewnić skuteczną odpowiedzialność za szkody ekologiczne w rozumieniu rozpatrywanej konwencji.

Zasięg przedmiotowy obowiązkowych ubezpieczeń ekologicznych róŜni się między poszczególnymi krajami. Jest on mały ze względu na dwa czynniki: brak odpowiednich zapisów w tym zakresie w legislacjach narodowych oraz, po drugie, wzgląd na potencjalne i rzeczywiste straty towarzystw ubezpieczeniowych związane z prowadzeniem tego rodzaju ubezpieczeń. Dla przykładu, zgodnie z niemiecką ustawą federalną o ochronie powietrza i walce z hałasem, Bundesimmissionschutzgesetz, jak równieŜ na podstawie jej licznych aktów wykonawczych, obowiązkowymi ubezpieczeniami ekologicznymi objęte są wszystkie te instalacje przemysłowe, dla których wymagane są pozwolenia emisyjnych i które charakteryzują się wysokim prawdopodobieństwem wystąpienia sytuacji awaryjnych. Rodzaje takich instalacji są określone w jednym z zarządzeń wykonawczych do tej ustawy. W Belgii z kolei istnieją obowiązkowe ubezpieczenia ryzyka środowiskowego związanego z gospodarowaniem odpadami. Szwecja wprowadziła obowiązkowe ubezpieczenia ekologiczne dla odpadów niebezpiecznych, Szwajcaria dla ropociągów. Krajem wiodącym w tym zakresie jest Francja, w której występuje 85 tytułów ubezpieczeń obowiązkowych, z czego 9 dotyczy szkód w mieniu, a 4 szkód względem osób (szkód zdrowotnych). Dla porównania, odpowiednia liczba dla Szwajcarii wynosi 14, z czego 9 dotyczących mienia

i 5 osób¹⁷. Oznacza to, Ŝe w Szwajcarii nie ma ubezpieczeń obowiązkowych

dotyczących środowiska jako takiego czy teŜ jako dobra wspólnego. _____________

17

Liczby zaczerpnięte z: Mogilski W., Ubezpieczenia obowiązkowe w polskim systemie prawnym, PA, 1999, nr.1, s. 29–30.

Amerykańskie regulacje prawne dotyczące transportu, przetwarzania i wykorzystania odpadów (RCRA) oraz wytwarzania i transportu substancji niebezpiecznych (CERCLA) wprowadziły kategorię obowiązkowych ubezpieczeń ekologicznych równieŜ w odniesieniu do szkód stopniowych ponoszonych prze osoby trzecie. Dotyczy to szczególnie, przemysłu chemicznego. Warto podkreślić, Ŝe w ślad za regulacjami zawartymi w tych dwóch aktach prawnych został w Stanach Zjednoczonych utworzony tak zwany Superfund. Jego głównym celem jest ułatwianie poszkodowanym stronom finansowania odpowiednich roszczeń odszkodowawczych. Superfundusz słuŜy równieŜ do finansowania rekultywacji wysypisk i składowisk odpadów niebezpiecznych, powodujących szczególnie wysokie ryzyko dla zdrowia publicznego. NaleŜy jednak podkreślić, Ŝe amerykańskie kompanie ubezpieczeniowe poniosły gigantyczne (sięgające miliardów dolarów) straty w związku z regulacjami RCRA i CERCLA dotyczącymi obowiązkowych ubezpieczeń ekologicznych.

2.3.3. Rozwój rynków ubezpieczeń ekologicznych¹⁸

Ze względu na ograniczone rozmiary tego artykułu nie jest moŜliwe, a z punktu widzenia jego głównego celu i przedmiotu nie wydaje się z kolei niezbędne, aby w sposób szczegółowy omawiać ewolucję rynków ubezpieczeń ekologicznych w krajach wysoko rozwiniętych. Dlatego w dalszej części ograniczam się do pewnych ogólnych konstatacji dotyczących kierunków i sposobu ewolucji tych rynków.

1. Jak juŜ stwierdzono, rynek ubezpieczeń ekologicznych moŜe obejmować ubezpieczenia zarówno dobrowolne, jak i obowiązkowe. Popyt na takie ubezpieczenia tworzony jest głównie przez duŜe przedsiębiorstwa, poniewaŜ właśnie tego rodzaju podmioty gospodarcze są największymi emitentami zanieczyszczeń, a z drugiej strony występuje potencjalnie wiele stron trzecich, których mienie czy zdrowie moŜe być naruszone przez te podmioty, co moŜe implikować roszczenia odszkodowawcze.

2. Na początku lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku roszczenia odszkodowawcze związane ze szkodami wywołanymi przez zanieczyszczenie środowiska pojawiały się sporadycznie. Dlatego teŜ szkody te mogły łatwo być pokrywane w ramach polis

ubezpieczeniowych typu CGL. Rosnące zainteresowanie przedsiębiorstw

ubezpieczaniem odpowiedzialności cywilnej za szkody ekologiczne pojawiło się jako efekt zaostrzania standardów ekologicznych i innych środków regulacji bezpośredniej w sferze ochrony środowiska. Z drugiej strony było to związane z próbami rozszerzania zakresu odpowiedzialności ekologicznej jako takiej w krajach OECD w latach siedemdziesiątych i kolejnych dekadach ubiegłego wieku. Poczynając od połowy lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku, obserwowano szybki wzrost liczby roszczeń odszkodowawczych za szkody ekologiczne, co doprowadziło nawet w wielu _____________

18

Ta część artykułu jest głównie oparta na wynikach wspólnych badań autora i dr. A. Graczyka, których główne wyniki zostały opublikowane (w) Ekoprofit, 2001, nr 11(59), s. 34–38.

krajach do powaŜnych strat finansowych firmy ubezpieczeniowe, które zaangaŜowały się w prowadzenie tego rodzaju działalności. W tej sytuacji stały się one bardziej

ostroŜne w obejmowaniu ochroną ubezpieczeniową szkód ekologicznych

powodowanych przez podmioty gospodarcze. PrzewaŜnie kompanie ubezpieczeniowe przeciwstawiały się na ogół – i stanowisko to nie zmieniło się do dzisiaj – ubezpieczeniom obowiązkowym. Ponadto nie tworzą one praktycznie ofert w zakresie podaŜy ubezpieczeń ekologicznych od szkód wynikających z długotrwałych oddziaływań środowiskowych (na przykład związanych z emisją zanieczyszczeń do powietrza lub zrzutem ścieków do wód). W większości krajów OECD w ograniczonym zakresie ubezpiecza się jedynie w ramach polis typu CGL, ale zwykle w ograniczonym zakresie, szkody ekologiczne wynikające z wydarzeń nagłych lub sytuacji awaryjnych.

3. Rodzajem odpowiedzi kompanii ubezpieczeniowych na straty finansowe poniesione w związku z ubezpieczeniami ekologicznymi było tworzenie pooli ubezpieczeniowych. Były one ustanawiane przez fuzje wydzielonych organizacyjnie i finansowo części kilku firm, w celu wspólnego prowadzenia działalności w zakresie ubezpieczeń ekologicznych. Fuzje takie powstawały głównie po to, aby zmniejszyć ryzyko finansowe tej działalności ubezpieczeniowej, ale równieŜ w tym celu, aby zmniejszyć koszty jej prowadzenia, wykorzystać wspólnie wcześniejsze doświadczenia poszczególnych firm w tym zakresie itp. Większość pooli miała branŜowy, czy teŜ wyspecjalizowany charakter, jak na przykład japoński pool reasekuracyjny zajmujący się zanieczyszczeniami spowodowanymi przez ropę naftową (w tym wycieki ze statków), czy brytyjski pool CEILIF obsługujący przemysł chemiczny.

4. Występuje tendencja do aktywnej współpracy między ubezpieczycielami i ubezpieczonymi. Jej głównym celem jest zapobieganie powstawaniu szkód ekologicznych, czy teŜ minimalizowanie prawdopodobieństwa ich występowania. Szczególnie pozytywne przykłady odnotowano w tym względzie w Szwajcarii. Podmiot ubiegający się o ubezpieczenie ekologiczne przekazuje wszystkie niezbędne informacje firmie ubezpieczeniowej i na jej Ŝądanie dokonuje przeglądów ekologicznych. Z drugiej strony, ubezpieczyciel systematycznie ocenia ryzyko

środowiskowe oraz dostarcza profesjonalne usługi konsultingowe ubezpieczonemu.

Taka współpraca prowadzi niekiedy nawet do zaoferowania temu ostatniemu polisy pokrywającej równieŜ stopniowe szkody ekologiczne.

5. ChociaŜ poczynając od lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku występuje ogólna tendencja do spadku podaŜy ubezpieczeń ekologicznych, zwłaszcza w porównaniu do dekady lat siedemdziesiątych i pierwszej połowy lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku, to jednak sytuacja w tym zakresie jest zróŜnicowana między poszczególnymi krajami. MoŜna są wskazać przykłady krajów, gdzie występują pewne pozytywne tendencje rozwojowe na rynku ubezpieczeń ekologicznych. Są to przede wszystkim Szwecja i Szwajcaria. W pierwszym z tych krajów została przyjęta koncepcja obowiązkowych ubezpieczeń ekologicznych dla wszystkich podmiotów, których działalność jest

niebezpieczna lub ryzykowna dla środowiska. Stwarza to moŜliwości finansowania roszczeń odszkodowawczych za straty w mieniu i zdrowiu, kiedy nie jest znany podmiot zanieczyszczający lub kiedy jest on niewypłacalny. Z kolei w Szwajcarii są wskazane juŜ pozytywne doświadczenia dotyczące współpracy między firmami ubezpieczeniowymi i podmiotami gospodarczymi ubezpieczającymi się od odpowiedzialności cywilnej za szkody ekologiczne.

2.4. Ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej za szkody ekologiczne w Polsce