Pojęcie odpowiedzialności ekologicznej i jej ogólne podstawy prawne Pojęcie odpowiedzialności ekologicznej/środowiskowej jest dość powszechnie

uŜywane w pracach poświęconych ekonomii czy ekonomice ochrony środowiska i polityce ekologicznej, a takŜe – co oczywiste – w prawie ekologicznym (zamiennie nazywanym w tym opracowaniu takŜe prawem ochrony środowiska). W niniejszym opracowaniu rozwaŜana kategoria będzie pojmowana jako rodzaj odpowiedzialności cywilnej podmiotów ekonomicznych i osób fizycznych, w tym równieŜ gospodarstw domowych, za środowiskowo niebezpieczne, szkodliwe lub uciąŜliwe skutki powodowane przez szeroko rozumianą aktywność gospodarczą: produkcję, dystrybucję, wymianę i – w nie mniejszym stopniu – konsumpcję.

Współczesna debata nad odpowiedzialnością ekologiczną przedsiębiorstw, zarówno związaną z katastrofami przemysłowymi czy transportowymi, jak i odnosząca się do „normalnego” (bezwypadkowego) funkcjonowania podmiotów gospodarczych została istotnie zintensyfikowana przez katastrofy ekologiczne, które spowodowały wielkie _____________

*

Wydział Gospodarki Narodowej, Instytut Ekonomii, Katedra Ekonomii Ekologicznej, Akademia Ekonomiczna we Wrocławiu.

1 Skróconą wersję opublikowano w Górnictwie Odkrywkowym nr 5–6/2004, Ekonomiczne aspekty

odpowiedzialności ekologicznej i jej ubezpieczenie.

straty tak w samym środowisku, jak i wywołały znaczne szkody zdrowotne

i ekonomiczne². Z drugiej strony istotną przyczyną intensyfikacji debaty

politycznej nad odpowiedzialnością ekologiczną podmiotów gospodarczych była rosnąca świadomość ekologiczna społeczeństw w krajach wysoko rozwiniętych, co znajdowało swoje odzwierciedlenie w programach partii politycznych – nie tylko partii zielonych, ale takŜe naleŜących do starego establishmentu.

Odpowiedzialność ekologiczna, jak równieŜ kaŜdy inny rodzaj odpowiedzialności za skutki działalności gospodarczej, pozostaje kategorią czysto teoretyczną dopóty,

dopóki nie ma ona mocnych i precyzyjnych podstaw prawnych³. Ogólnie rzecz biorąc,

w literaturze prawnej moŜna zidentyfikować następujące rodzaje odpowiedzialności ekologicznej: administracyjna, cywilna, karna, zawodowa (związana z wykonywaniem określonej pracy czy zawodu), zarządcza (menedŜerska), konstytucyjna, prawno-międzynarodowa⁴. Niniejszy rozdział koncentruje się na odpowiedzialności cywilnej, jako Ŝe jest to jedyny rodzaj odpowiedzialności (nie tylko ekologicznej) zresztą, który moŜe być przedmiotem kontraktów ubezpieczeniowych. W pewnym zakresie niezbędne jednak będą krótkie odniesienia i komentarze dotyczące innych rodzajów odpowiedzialności ekologicznej, a przewaŜnie administracyjnej.

W większości krajów odpowiedzialność ekologiczna wynika z generalnych zasad i uregulowań kodeksów cywilnych. Ogólnie rzecz biorąc, jak w przypadku kaŜdej odpowiedzialności prawnej, dotyczy ona dwóch rodzajów strat:

• straty poniesione przez osoby poszkodowane (damnum emergens),

• korzyści, które te osoby mogły uzyskać, gdyby dana szkoda nie wystąpiła

(lucrum cessans).

Nową tendencją w praktyce prawnej wielu krajów jest włączanie do kategorii szkody kosztów lub wydatków, które osoba/podmiot poszkodowana musi ponieść, aby

ograniczyć jej straty wywołane danym niekorzystnym oddziaływaniem innej osoby⁵.

Sprawą niezwykle waŜną jest zidentyfikowanie związku przyczynowo-skutkowego (kryterium kauzalności) leŜącego u podstaw odpowiedzialności ekologicznej i powodowanych nią konsekwencji. Nie wchodząc w szczegóły skomplikowanych dyskusji prawnych z tym związanych, w związku z kryterium kauzalności wyróŜnić moŜna dwa ogólne rodzaje odpowiedzialności, a w tym i odpowiedzialności ekologicznej. Są to:

• odpowiedzialność za udowodnioną winę (ang. guilt liability lub ang. fault-based liability),

_____________

2

Patrz zwłaszcza: Smets H., Compensation for Exceptional Environmental Damage Caused by Industrial

Activities (w) Insuring and Managing Hazardous Risks: From Seveso to Bhopal and Beyond, Kleindorfer P.R.,

Kuhnreuther H.C., eds., Springer Verlag, Berlin–Heidelberg–New York–London 1987, rozdział 4.

3

Ściśle ekonomiczne aspekty czy wymiary odpowiedzialności podmiotów gospodarczych w gospodarce rynkowej za następstwa ekologiczne ich działalności zostaną krótko omówione w dalszej części.

4 Patrz np. Paczuski R., Prawo ochrony środowiska, Bydgoszcz 2000, s. 136.

5

Patrz szerzej na ten temat: Maśniak D., Ubezpieczenia ekologiczne, Wydawnictwo Zakamycze, Kraków 2003, s. 115–120.

• odpowiedzialność za potencjalne zagroŜenie (ryzyko, niebezpieczeństwo) ekologiczne (ang. strict liability); moŜna by ją teŜ określić mianem odpowiedzialności szerokiej.

Odpowiedzialność za udowodnioną winę jest klasycznym przykładem odpowiedzialności, do której odnoszą się kodeksy cywilne większości krajów. Implikuje ona konieczność przeprowadzenia procedury prawnej, która dowiedzie istnienia związku przyczynowo-skutkowego między ekologicznie uciąŜliwymi działaniami sprawcy a szkodami poniesionymi przez osoby trzecie. W większości krajów – w tym w Polsce – jest to dominująca w prawie podstawa odpowiedzialności za szkody ekologiczne. Oparcie odpowiedzialności ekologicznej na zasadzie potencjalnego zagroŜenia oznacza po prostu, Ŝe odpowiedzialność ta nie pojawia się dopiero wtedy, kiedy pewna szkoda rzeczywiście wystąpi, ale juŜ wtedy, kiedy istnieje niebezpieczeństwo (ryzyko) jej wystąpienia. Rodzi się wskutek tego dla podmiotów gospodarczych konieczność podejmowania działań, które minimalizują

ryzyko wystąpienia strat i szkód środowiskowych⁶. Rozwijając podaną definicję,

moŜna stwierdzić, Ŝe odpowiedzialność za potencjalne zagroŜenie moŜe być ujęta jako odpowiedzialność zapobiegawcza, czy prewentywna. Jak dowodzi praktyka wielu krajów, oparcie odpowiedzialności ekologicznej na zasadzie potencjalnego zagroŜenia ekologicznego skutkuje stworzeniem wielu istotnych preferencji i ułatwień prawnych dla stron poszkodowanych, w tym zwłaszcza ułatwień procesowych, jeśli chodzi o udowodnienie istnienia związku przyczynowo-skutkowego między ekologicznie uciąŜliwymi działaniami sprawcy a szkodami dla osób trzecich.

Pojęcie odpowiedzialności za ryzyko ekologiczne zasadniczo rozszerza zakres czasowy i przestrzenny odpowiedzialności za szkody dla osób trzecich wywołane przez naruszenie stanu środowiska. Obejmuje to przede wszystkim uwzględnienie tak zwanych szkód długookresowych; na przykład spowodowanych przez emisję zanieczyszczeń do powietrza. W wielu krajach rozszerzenie to było związane w ostatnich 20 – 30 latach z uchwaleniem i wprowadzeniem w Ŝycie regulacji prawnych, które ustanowiły dodatkowe – w relacji do kodeksów cywilnych – podstawy prawne odpowiedzialności cywilnej za straty i szkody środowiskowe. Najbardziej znanymi i istotnymi przykładami są w tym względzie:

– amerykański Comprehensive Environmental Response, Compensation and Liability Act z 1980 r. oraz Resource Conservation and Recovery Act z roku 1974,

_____________

6

W rozdziale tym autor nie omawia szerzej specyficznych problemów związanych z samym pojęciem ryzyka

środowiskowego i jego konsekwencji funkcjonowania rynku ubezpieczeń ekologicznych. Patrz szerzej na ten temat: Borys G., Ryzyko ekologiczne i jego systematyka na tle teorii ubezpieczeniowej, w: Instrumenty rynkowe

w ochronie środowiska, Biblioteka Ekonomia i Środowisko, nr 29, Europejskie Stowarzyszenie Ekonomistów

Środowiska i Zasobów Naturalnych – Oddział Polski, Wrocław 2002, s. 19–27. Klasyczny artykuł przeglądowy w tej dziedzinie to praca: O’Riordan’ a i T., Wynne’a B., Regulating Environmental Risks: A Comparative

– japońskie prawo o kompensacji szkód zdrowotnych spowodowanych przez zanieczyszczenie środowiska z 1974 r., z zasadniczą nowelizacją z 1988 r.,

– niemieckie prawo o odpowiedzialności za oddziaływania środowiskowe (Umwelthaftspflichtsgesetz) z 1991 r.

Wskazane akty prawne rozszerzają szczególnie odpowiedzialność podmiotów gospodarczych za postępowanie z substancjami niebezpiecznymi oraz za gospodarowanie odpadami⁷.

Przedstawione w tabeli 4.1 zestawienie jest próbą systematyzacji związków zachodzących między ogólnymi zasadami polityki ekologicznej, zakresem odpowiedzialności ekologicznej oraz związanymi z tą odpowiedzialnością rodzajami regulacji prawnych.

Tabela 4.1. Rodzaje odpowiedzialności ekologicznej (oprac. własne)

Ogólna zasada polityki ochrony środowiska

Rodzaj odpowiedzialności

ekologicznej ^{Rodzaj regulacji prawnej}

Zasada sprawca

zanieczyszczenia Płaci ^{za udowodnioną winę (wąska) kodeks cywilny} Zasada potencjalnego

zagroŜenia i/lub zasada zapobiegania (likwidacji zanieczyszczeń u źródła)

za potencjalne zagroŜenie (ryzyko) ekologiczne (szeroka)

specjalne akty prawne

specyfikujące lub rozszerzające (względem kodeksów

cywilnych) odpowiedzialność ekologiczną

W pewnym uproszczeniu powiedzieć moŜna, Ŝe odpowiedzialność za udowodnioną winę obejmuje głównie straty i szkody o charakterze z jednej strony krótkookresowym, z drugiej zaś lokalnym, występujące w bliskim sąsiedztwie zdarzenia, które te straty i szkody u osób trzecich spowodowały. Z kolei odpowiedzialność za potencjalne zagroŜenie obejmuje dodatkowo straty i szkody, po pierwsze długotrwałe (powstające w długich okresach) oraz po drugie dystansowe (występujące w dalekiej nawet odległości od miejsca ekologicznie niekorzystnego zdarzenia).

1.2. Odpowiedzialność ekologiczna, szkody środowiskowe i roszczenia