Odpowiedzialność ekologiczna, szkody środowiskowe i roszczenia odszkodowawcze

Teoretycznie, odpowiedzialność za szkody spowodowane w środowisku moŜe obejmować szkody dwojakiego rodzaju:

1. Szkody wyrządzone osobom fizycznym i prawnym wskutek strat w zdrowiu i w majątku ruchomym i nieruchomym, jak równieŜ wskutek „czystych strat _____________

7

Oparcie odpowiedzialności ekologicznej na zasadzie potencjalnego zagroŜenia czy ryzyka środowiskowego spowodowało w wielu krajach – w tym zwłaszcza w Niemczech i USA– znaczną krytykę ze strony świata biznesu. Patrz np. Zwölfte Kölnische Runde. Reform des Unwelthaftungsrechts, „Versicherungswitrtschaft“, Heft 7/1990, s.423–424 oraz Klaus A., Practical Aspects of Environmental Impairment Liability, w: Insuring and Managing Hazardous Risks: From Seveso to Bhopal and Beyond, op. cit., s. 448–453

finansowych” związanych z koniecznością poniesienia odpowiednich kosztów przez poszkodowane strony. Ze względów ekonomicznych szkody tego drugiego rodzaju są w istocie rodzajem kosztów alternatywnych, gdyŜ zmniejszają one moŜliwości zaspokajania innych potrzeb poszkodowanych,

2. Szkody środowiskowe polegające na naruszeniu dobra wspólnego, a dotyczące na przykład konkretnych gatunków flory i fauny, ekosystemów, krajobrazów i innych

środowiskowych wartości kulturowych⁸.

Ta ogólna klasyfikacja jest prezentowana w sposób nieco bardziej szczegółowy w zestawieniu przedstawionym w tabeli 4.2.

Tabela 4.2. Klasyfikacja szkód ekologicznych (Maśniak, 2003)

Szkoda ekologiczna wywołana oddziaływaniem na środowisko Szkoda środowiskowa powstała wskutek

bezpośredniego naruszenia środowiska jako dobra wspólnego

Szkoda dotycząca osób (szkody zdrowotne) lub majątku (naruszenie dóbr prywatnych/indywidualnych) 1. Koszty ekologiczne (materialne lub

finansowe nakłady) ponoszone przez państwo, społeczności lokalne itp.

1. Koszty ekologiczne ponoszone przez daną osobę (fizyczną lub prawną)

2. Utrata korzyści (przez państwo lub społeczność lokalną) związana ze szkodą ekologiczną

2. Utrata korzyści przez daną osobę wskutek zanieczyszczenia środowiska

3. Straty i zagroŜenia dla środowiska jako dobra wspólnego lub publicznego

3. Naruszenie ciała, śmierć i zniszczenie zasobów naturalnych eksploatowanych (uŜywanych) przez daną osobę

Rzeczowy zasięg odpowiedzialności za szkody ekologiczne, tak jak zostały one ujęte w powyŜszym zestawieniu, jest bardzo szeroki. W praktycznych rozwiązaniach prawnych przyjmuje się zwykle zasadę, Ŝe odpowiedzialność wynikająca implicite z uregulowań kodeksu cywilnego obejmuje zanieczyszczenia związane z tak zwanymi sytuacjami awaryjnymi (katastrofami) i/lub zanieczyszczenia nagłe (o charakterze jednorazowym), czyli lokalne i krótkookresowe szkody wywołane przez tego rodzaju zanieczyszczenia. Zgodnie z poprzednio omówionym rozróŜnieniem między odpowiedzialnością za udowodnioną winę i odpowiedzialnością za potencjalne zagroŜenie, w ramach takiego ujęcia roszczenia odszkodowawcze będą ograniczone do tej pierwszej kategorii odpowiedzialności.

Odpowiedzialność za szkody długookresowe, czyli szkody ponoszone przez strony trzecie w sposób stopniowy, jest – generalnie rzecz biorąc – implikowana przez pojęcie odpowiedzialności szerokiej, a – z drugiej strony – przez zasadę _____________

8

Pojęcie szkody ekologicznej jako takiej róŜni się nieco w legislacji poszczególnych krajów. Ogólnie rzecz biorąc, obejmuje ono szkody w środowisku wywołane zanieczyszczeniem powietrza, wody, powierzchni ziemi, hałasem, wibracją, ciepłem, zapachem itp. Patrz np. Wetterstein P., P & I and Environmental

zagroŜenia środowiskowego w polityce ekologicznej. Została ona w niektórych krajach wprowadzona przez specjalne regulacje prawne i znacznie wychodzi poza rozumienie i zakres odpowiedzialności ekologicznej w kodeksach cywilnych. I tak dla przykładu, w amerykańskiej ustawie o restytucji środowiska, roszczeniach odszkodowawczych i odpowiedzialności ekologicznej (C.E.R.C.L.A., 1980) ta ostatnia kategoria obejmuje nie tylko wytwórców środowiskowo niebezpiecznych substancji, lecz równieŜ ich przewoźników. Bardzo restryktywny z tego punktu

widzenia charakter ma niemiecka Umwelthaftspflichtsgesetz, która

odpowiedzialnością ekologiczną za oddziaływania o charakterze ciągłym, czyli za długookresowe szkody ekologiczne, obejmuje równieŜ ukryte ryzyko ekologiczne,

czyli ryzyko nierozpoznane przez współczesną naukę i technikę⁹.

Nie ma jak dotychczas praktyki prawnej (ani na poziomie legislacji, ani orzecznictwa prawnego) dotyczącej odpowiedzialności ekologicznej za oddziaływania dystansowe (szkody, zagroŜenia itp.), to znaczy straty związane z ciągłym wprowadzaniem do środowiska specyficznych polutantów (na przykład gazów emitowanych przy wytwarzaniu elektryczności) i ich dyfuzją na wielkich obszarach, z uwzględnieniem równieŜ tak zwanego transgranicznego eksportu zanieczyszczeń. Ogólnie rzecz biorąc, jest to związane z tym, Ŝe przy tego rodzaju oddziaływaniach

środowiskowych niemal zawsze mamy do czynienia z efektami działania

(zanieczyszczeniem) wielu sprawców. Po drugie pojawiają się bardzo trudne do operacyjnego rozwiązania problemy związane z istnieniem równoległych naturalnych źródeł zanieczyszczeń, emisją z małych – lecz bardzo licznych niekiedy – źródeł lokalnych (tak zwane law stacks) czy z importem emisji z innych obszarów. Jest to czynnik bardzo istotny, nie moŜna zapominać o tym, Ŝe niemal dla wszystkich rodzajów zanieczyszczeń, które mają charakter dystansowy bądź transgraniczny, brakuje wciąŜ międzynarodowych regulacji publicznoprawnych, które umoŜliwiałyby poszkodowanym podmiotom, czyli państwom lub bezpośrednio osobom cywilnym i fizycznym, wnoszenie odpowiednich roszczeń odszkodowawczych.

Mówiąc o wymiarze międzynarodowym szkód i odpowiedzialności ekologicznej, warto zauwaŜyć, Ŝe społeczność międzynarodowa przyjęła bardzo niewiele porozumień, które rozszerzałyby zakres odpowiednio szkód ekologicznych i odpowiedzialności ekologicznej w stosunku do legislacji krajowych. Te które są, odnoszą się głównie do zanieczyszczenia morza powodowanego przez wycieki ropy z tankowców i innych statków. Dobrym przykładem jest tutaj protokół z 1992 r. do międzynarodowej konwencji o odpowiedzialności prawnocywilnej za wycieki oleju – sama konwencja została podpisana w 1969 r. Zgodnie z tym Protokołem, szkoda i roszczenie odszkodowawcze obejmuje nie tylko bezpośrednie straty spowodowane przez wyciek, ale utratę korzyści przez poszkodowane strony wynikające z kosztów _____________

9 Krótka analiza porównawcza podejścia do odpowiedzialności ekologicznej w wybranych krajach wysoko rozwiniętych zawarta jest w: Pfennigstorf W., The Role of Insurance in Risk Bearing and Risk Spreading, in:

oczyszczania lub restytucji, które musiały one ponieść. Bardziej ogólny charakter ma Konwencja z Lugano (1993), która została przyjęta przez Radę Europy. W sposób ogólny definiuje ona pojęcie odpowiedzialności cywilnej za działania szkodliwe dla

środowiska. W porównaniu z konwencjonalnymi uregulowaniami kodeksów

cywilnych, Konwencja ta rozszerza pojęcie odpowiedzialności ekologicznej przez uwzględnienie w kategorii szkody spowodowanej przez naruszenie środowiska kosztów ochrony i działań zapobiegawczych oraz wszystkich strat wynikających

z właściwości materiałów niebezpiecznych, organizmów modyfikowanych

genetycznie, a takŜe strat powodowanych przez odpady¹⁰.

1.3. Ekonomiczne funkcje i cel odpowiedzialności cywilnej za szkody ekologiczne