Sposoby przejawiania wartości uŜytkowej dóbr środowiskowych Wartościowanie dóbr ekologicznych oznaczać więc będzie nie tylko poszukiwanie

ceny dóbr i usług środowiskowych. Cena na rynku ma bowiem charakter zobiektywizowany – jest wynikiem pogodzenia interesów stron dokonujących

transakcji kupna–sprzedaŜy. Jeśli natomiast uwzględnić specyfikę dóbr

środowiskowych, to częściej niŜ cena dla wyraŜania ich wartości powinny być brane

inne elementy czy sposoby podejścia. Szczególnie naleŜy zastosować podejście bazujące na tzw. koszcie alternatywnym. Zasadność takiego rozwiązania dla wartościowania dóbr środowiskowych, gdy nie mają cen rynkowych, wybór określonych dóbr lub rezygnacja z wyboru, ma pewną alternatywę, którą moŜna wyrazić w kategoriach pienięŜnych – w odniesieniu do najlepszej z odrzuconych korzyści przy wyborze dobra środowiskowego lub najlepszej wybranej korzyści przy odrzuceniu _____________

7 W celu uniknięcia wspomnianych trudności często utoŜsamia się wartość wewnętrzną z wartością istnienia, choć ma ona w sobie takŜe element wartości opcyjnej – w przypadku gdyby element lub funkcja

środowiska miały jednak stać się obiektem przyszłego uŜytkowania, zob. np. Pearce D.W., Turner R.K.

Economics of Natural Resources and the Environment, New York, London, Toronto, Sydney, Tokyo

1990 s.131.

8

Zwaną często wartością dziedziczenia.

9 Niektórzy autorzy utoŜsamiają wartość pozauŜytkową z tzw. wartością opcyjną, zob. Environmental Policy Benefits: Monetary Valuation, Paris: OECD 1989, s.23.

10

dobra środowiskowego, ewentualnie najlepszej korzyści osiągniętej dzięki niewybraniu dobra środowiskowego w danym zastosowaniu, a przeznaczeniu go do innego zastosowania. Jednak nawet jeśli owe koszty/korzyści alternatywne dadzą się określić, problemem moŜe stać się to, Ŝe niekoniecznie mogą one mieć charakter jawny.

Wartościowanie dóbr ekologicznych, dla których brak wycen rynkowych wymaga rozstrzygnięcia kilku problemów:

– określenia sposobu, w jaki moŜna wyrazić wartość, czyli jak przejawia się ta wartość? – wyboru miary tej wartości, czyli co uwzględniać?

– wyboru metod/technik wyceny wartości, czyli jak szacować wartość?

Podmiotem wartościowej oceny dóbr środowiskowych jest człowiek. Jego celem jest maksymalizacja dobrobytu. Jednym z elementów kształtujących funkcję dobrobytu jest jakość środowiska. Człowiek moŜe swoim działaniem wpływać na pogorszenie, ale takŜe na polepszenie jakości środowiska. Tym samym wpływa na poziom dobrobytu własnego oraz dobrobytu innych ludzi. Działania człowieka zawierają element wyboru. Podstawą wyboru jest ocena uŜyteczności (korzyści), związanych z dobrami i usługami, które człowiek wybiera. Wybór, którego elementem jest jakość środowiska, obok innych dóbr i towarów rynkowych, zakłada

Ŝe alternatywą poprawy środowiska jest konieczność zmniejszenia konsumpcji innych

dóbr lub przynajmniej ograniczenia tempa powiększania takiej konsumpcji.

Wybierając dobra i usługi na rynku, podejmujący decyzje korzysta z informacji, których podstawą są ceny dóbr i usług dostępnych na rynku. MoŜna więc przyjąć, Ŝe wybór takich dóbr oznacza, Ŝe ich uŜyteczność ocenia wyŜej w porównaniu do dóbr

środowiskowych, których nie wybrał. Jeśli więc wybiera dobra rynkowe, a rezygnuje

z wybrania lepszej jakości środowiska (albo odwrotnie), to porównuje takŜe z cenami dóbr rynkowych wartość dóbr i usług środowiska.

Przyjmując za podstawę dokonywanie przez konsumenta podanych porównań, moŜna określić dwa podejścia do wyraŜania wartości ekonomicznej:

– gotowość do zapłacenia (ang. Willingness to Pay – WTP),

– gotowość do przyjęcia rekompensaty (ang. Willingness to Accept – WTA). Ogólnie chodzi o określenie sumy pienięŜnej, która sprawia, Ŝe jednostka znajduje się na takim samym poziomie dobrobytu, mając tę kwotę (ale nie posiadając dobra) lub posiadając dobro, ale nie mając tej kwoty.

Przyjmując, Ŝe dobrobyt jest funkcją określonego poziomu jakości środowiska X oraz dochodu pienięŜnego Y, moŜna wycenić środowisko w kategoriach WTP na podstawie równości:

U(0,Y) = U(X, Y – WTP)

Zakłada się przy tym, Ŝe jednostka dostosowuje WTP do poziomu, przy którym obie kombinacje jakości środowiska i dochodu, dają ten sam poziom dobrobytu. Gotowość do płacenia wyraŜa maksymalną część dochodu jaką jednostka skłonna jest

zapłacić za osiągnięcie określonego poziomu jakości środowiska. Wyceniając natomiast jakość środowiska w kategoriach WTA, moŜna posłuŜyć się zaleŜnością:

U(X,Y) = U(0, Y+ WTA)

WTA określa sumę pieniędzy, jaką jednostka byłaby w stanie zaakceptować w formie dodatkowego dochodu w rekompensacie za brak – pozbawienie jej – określonej jakości

środowiska, przy zachowaniu takiego samego poziomu dobrobytu¹¹.

Pomimo powszechnej akceptacji dla poprawności tych podejść oraz ich zasadności dla wyceny dóbr środowiskowych, naleŜy jednak zdawać sobie sprawę z istotnych uproszczeń:

1. Oba podejścia wyraŜają w istocie nie wartość dobra środowiskowego jako takiego, ale wartość, jaką moŜna przypisać zmianie jakości takiego dobra (zwiększeniu jakości w przypadku WTP lub pogorszeniu jakości dla WTA). Jest to konsekwencją podstawowego załoŜenia – ogólny poziom dobrobytu jednostki określającej swoją WTP lub WTA nie ulega zmianie. Natomiast przy tym podejściu nie moŜna określić wartości dobra środowiskowego, którego jakość się nie zmienia. MoŜna jedynie zakładać, Ŝe wartość ta ujawni się przy skrajnych alternatywach: w przypadku podejścia WTP, gdy punktem wyjścia jest całkowite wcześniejsze niekorzystanie z dobra środowiskowego, natomiast w odniesieniu do WTA – gdy zakłada się całkowite pozbawienie moŜliwości korzystania z dobra środowiskowego.

2. MoŜliwe są zachowania typu „jeździec na gapę” – w przypadku niektórych osób moŜe się pojawić brak deklaracji typu WTP; mogą one wynikać z przekonania,

Ŝe inne osoby zadeklarują odpowiednie kwoty, co z uwagi na ogólną dostępność

umoŜliwi takŜe im korzystanie z poprawy jakości dobra środowiskowego.

3. MoŜe pojawić się deklaratywne zgłaszanie gotowości do płacenia za poprawę jakości, większej niŜ w rzeczywistości chciałoby się zapłacić, po załoŜeniu, Ŝe kwota ta zachęci innych korzystających i spowoduje odpowiednie działania władz.

4. MoŜliwe jest deklarowanie kwoty rekompensaty za utratę dobra

środowiskowego w wysokości większej od tej, jaka w rzeczywistości zadowoliłaby –

w nadziei, Ŝe podmiot, który chce zrekompensować pogorszenie jakości dobra kwotę taką zapłaci, bądź teŜ w celu „odstraszenia” tego podmiotu i zniechęcenia go do dalszych negocjacji.

Inne ograniczenie dotyczy tego, Ŝe deklaracja WTP czy WTA wyraŜa określoną gotowość podmiotu w danym czasie. Z tym związane są równieŜ pewne ograniczenia:

_____________

11

Istnieje wiele sposobów wykorzystania tych podejść do wyceny jakości środowiska, jej poprawy lub pogorszenia, zob. np. Georgiu S., Metody wyceny warunkowej. Załącznik 2. Pomiar dobrobytu, w: Ekonomiczna wycena środowiska przyrodniczego. Pod red. naukową G. Andersona i J. Śleszyńskiego.

– te same jednostki, gdy w czasie zmieni się ich dobrobyt zweryfikowałyby zapewne swoje dawniejsze deklaracje, gdyby to tylko było moŜliwe. Zawczasu trudno im jednak przewidywać poziom dobrobytu i orientują deklaracje zgodnie ze swoją aktualną sytuacją,

– deklaracje w niewielkim stopniu lub nawet wcale nie uwzględniają interesów przyszłego pokolenia – następców deklarującego.

Wymienione ograniczenia odnoszą się po części do tych elementów, które nie tworzą rzeczywistej wartości uŜytkowej, ale na przykład wartość istnienia czy wartość opcyjną. Nie moŜna jednak uwaŜać ich za nieistotne, poniewaŜ dla niektórych podmiotów owe elementy mogą być traktowane na równi z elementami rzeczywistej wartości uŜytkowej.

Odrębnym problemem pozostaje sposób wyraŜenia wartości w skali społecznej. Deklaracje wyraŜają nastawienie pojedynczych podmiotów. Podstawowe wątpliwości dotyczą tego:

• Czy społeczną wartość dobra środowiskowego wyraŜa suma wartości

indywidualnych wyraŜona w kategoriach WTP lub WTA. Podstawą wyraŜenia wartości jest więc w skali indywidualnej gotowość do zapłacenia lub gotowość do

przyjęcia rekompensaty. Omawiane wcześniej ograniczenia (potencjalne

niedoszacowania lub przeszacowania), niewielkie w skali indywidualnej, mogą w skali społecznej w znacznym stopniu zniekształcać wynik.

• W jaki sposób określać tę wartość, gdy jedna grupa podmiotów, np.

konsumenci, chce poprawy jakości danego dobra i deklaruje to jako WTP, a druga grupa godzi się na pogorszenie jakości tego samego dobra, np. producenci ograniczający produkcję, i deklaruje to zgodnie z zasadą WTA. Jeśli nawet suma wartości deklarowanych w poszczególnych grupach będzie jednakowa (suma WTP konsumentów = sumie WTA producentów), to połączenie tych deklaracji oznacza „przeszacowanie” wartości dobra (przy równości „podwoi” się wartość dobra).

Mimo wskazanych ograniczeń i wątpliwości, w teorii ekonomii te dwa podejścia – gotowości do zapłacenia (WTP) oraz gotowości do przyjęcia rekompensaty (WTA) – stanowią podstawę miary pienięŜnej dobrobytu lub wartości dóbr nierynkowych dla jednostki. Takimi są dobra oraz usługi środowiskowe i dlatego teŜ większość ekonomistów opowiada się za stosowaniem wskazanych miar, zwłaszcza WTP; w badaniach empirycznych związanych z wyceną środowiska stwierdza się w jednym

z najnowszych opracowań dotyczących problematyki wyceny strat środowiskowych¹².