Model moralnej intuicji i wpływu społecznego Haidta

Model HAIDTA (2001) (rys. 7) wnosi wiele nowego do refleksji nad etycznym zachowaniem. Autor zbudował go w opozycji do wcześniej-szych modeli, zakładających prymat rozumowania, racjonalności i po-znawczych aspektów w postępowaniu etycznym człowieka. Dodatkowo, model ten podkreśla rolę innych ludzi w procesie podejmowania decyzji etycznych, gdyż, zdaniem jego autora, ich obecność i opinie mogą wiele zmienić w postępowaniu jednostki. Haidt zakłada, że nasze decyzje etycz-ne powstają w oparciu o dwa równolegle działające procesy. Teorie dwu procesów opierają się na freudowskiej dychotomii procesów świadomych i nieświadomych — podkreślają one, że wpływy rozumowania przeplatają się z oddziaływaniem emocji. Zakłada się tu także, że intuicyjne procesy opierające się na emocjach są dużo szybsze i automatyczne, podczas gdy procesy rozumowania przebiegają dłużej i wiążą się ze świadomością.

Haidt dyskutuje z dotychczasowymi modelami etycznego postępo-wania, według których moralne uzasadnienie następuje wcześniej niż osąd/ocena. Zdaniem autora, uzasadnienie jest budowane później — po dokonaniu osądu. Haidt krytykuje podejście do moralności, w którym podkreśla się znaczenie rozumowych uzasadnień moralnych. W jego opinii moralność ma więcej wspólnego z emocjami niż z rozumem, bar-dziej opiera się na afektach niż na dedukcji. Badacz jest przekonany, że obok rozumowania człowiek posługuje się intuicją, która poprzedza

ra-cjonalne uzasadnienia i warunkuje ocenę. Nawiązując do teorii ZAJONCA (1980), dowodzi, że w kwestiach etycznych ocena emocjonalna stano-wi niemal integralną część percepcji sytuacji. Tłumaczy on taki sposób funkcjonowania człowieka, odwołując się do teorii Darwina i koncepcji moralnej intuicji. Oceny oparte na intuicji są wygodne i szybkie, dlatego występują przed racjonalnym uzasadnieniem.

Uzasadnienia moralne, zdaniem Haidta, budowane wtórnie, służą tłumaczeniu i usprawiedliwianiu ocen i bazujących na nich zachowań, które pojawiają się automatycznie w oparciu o intuicję. Autor podaje przykłady badań prowadzonych w ramach psychologii społecznej, któ-re pokazują, że ludzie czasami formułują sądy, nie znajdując dla nich żadnego racjonalnego uzasadnienia. Określa to zjawisko „moralnym osłupieniem” osób badanych (HAIDT, 2001, s. 817). W jednym ze swo-ich badań autor wykorzystał historię o seksualnych relacjach między rodzeństwem — bratem i siostrą, którym podobało się, że mieli ze sobą kontakt intymny, w którego wyniku nie mogło dojść do kazirodczego spłodzenia potomstwa. Chociaż w opisanej sytuacji żadna osoba nie ucierpiała psychicznie, wszyscy badani byli przekonani jednoznacznie o moralnej naganności takiego zachowania, nie mogąc podać żadnych uzasadnień dla swego stanowiska. Zdaniem Haidta, nie jesteśmy więc jak sędziowie, którzy szukają argumentów i dowodów dla obiektywnej prawdy, którą chcemy odkryć i do której zamierzamy dopiero dotrzeć.

Jesteśmy bardziej jak prawnicy, którzy poszukują opisu przekonującej sprawy sądowej z przeszłości dla uzasadnienia ustalonego już przez nich wcześniej werdyktu.

/SOBAÒ !Ò DOÜWIADCZAÒ SYTUACJIÒ MAÒ OKREÜLONæÒ MORALNæÒ INTUICJĂÒ DOKONUJEÒ OCENYÒ SYTUACJIÒ WÒ OPARCIUÒ OÒ INTUICJĂÒ IÒ POSZUKUJEÒ RACJONALNYCHÒUZASADNIEĆÒSWEJÒOCENYÒ5ZASADNIENIAÒSæÒKOMUNIKOWANEÒOSOBIEÒ"ÒUÒKT˜REJÒZACHODZIÒTENÒSAMÒPROCESÒlÒINTUICYJNAÒ OCENAÒNASTĂPUJæCEÒPOÒNIEJÒUZASADNIENIEÒIÒPERSWAZJAÒKIEROWANAÒDOÒOSOBYÒ!ÒKOMUNIKOWANIEÒOCENYÒSYTUACJIÒORAZÒPRZEKAZANIEÒ RE¹EKSJIÒNAÒTEMATÒUZASADNIEĆÒTEJÒOCENY 

Rys. 7. Model Haidta dwu procesów: moralnej intuicji i wpływu społecznego

ŹRÓDŁO: HAIDT, 2001.

Haidt zakłada, że moralne rozumowanie jest znacznie rzadszą przy-czyną okreś lonych decyzji etycznych niż emocje. Byłoby może lepiej, gdyby człowiek był bardziej racjonalny w swych zachowaniach, ale, jak podkreśla autor, tak nie jest. Powołuje się przy tym na badania BARONA (1998), które wskazują, że wielu ludzi, podążając w sposób odruchowy za własną moralną intuicją i pierwotnym afektem, żałuje później, że straciło nad sobą panowanie, doprowadzając swoim zachowaniem do fatalnych w skutkach sytuacji, które kończą się na policji czy w szpitalu.

Haidt przekonuje też, że człowiek formułuje uzasadnienie swego mo-ralnego sądu i decyzji, a następnie przekazuje je innym osobom w sposób werbalny, w celu wytłumaczenia i usprawiedliwienia własnej oceny. To uzasadnienie wpływa z kolei na ocenę sytuacji dokonywaną przez oto-czenie. Dzieje się to głównie na zasadzie wywołania emocji i pobudzenia u innych intuicji opartej na afekcie, który powstaje w wyniku usłysze-nia przez nich racjonalnych uzasadnień z ust innej osoby. Ponieważ lu-dzie bywają ulegli, łatwo dopasowują się do innych i poddają wpływom społecznym, opisywany model zakłada, że otoczenie społeczne odgrywa znaczącą rolę w podejmowaniu decyzji etycznych. Przyjaciele czy koledzy z miejsca pracy mogą kształtować oceny moralne współpracowników, wywierając na nich nacisk i wykorzystując fakt, że niektórzy są znacz-nie bardziej podatni na perswazję lub bardziej niż inni konformistyczni.

Przez podzielenie się z innymi własnymi sądami, które wywołują emocje, kształtują ich opinie i, w efekcie, oddziałują na ich zachowanie.

Niektóre punkty teorii Haidta zostały poddane krytyce. Według nie-których autorów (PIZARRO, BLOOM, 2003) w modelu pominięto fakt, że osoba, chociaż formułuje oceny etyczne na podstawie intuicji i emocji, może je potem zmienić i po przemyśleniu sprawy inaczej ustosunkować się do danej kwestii niż w pierwszej chwili. Autorzy ci sądzą, że jednostka może wtórnie podjąć inne, racjonalne i bardziej wyważone decyzje, na bazie przemyślanej już oceny, bo to „racjonalny pies merda emocjonalnym ogonem, a nie vice versa” (PIZARRO, BLOOM, 2003, s. 194). HAIDT (2003), uznając te uwagi za bezzasadne, tłumaczy w odpowiedzi, że ludzie sami rzadko zmieniają swoje pierwotne, intuicyjne, oparte na emocjach sądy i rzadko celowo poszukują dla nich kontrargumentów. Uzasadnia też, że jego model zakłada dużą plastyczność i pokazuje mechanizm, dzięki któ-remu pierwotne oceny mogą zostać zachwiane oraz zmodyfikowane pod wpływem opinii innych ludzi.

3.7. Model kategorii czynników wpływających