Nawet moralność jest kwestią czasu.
Gabriel Garcia Marquez
Czy wiek jest zmienną istotnie wpływającą na moralność jednostki?
Jeśli tak, jak może się to przejawiać w miejscu pracy? Doniesienia em-piryczne na temat powiązań wieku osoby z jej zachowaniem etycznym w organizacji nie są spójne (O’FALLON, BUTTERFIELD, 2005; TENBRUNSEL, SMITH-CROWE, 2008). Niektóre z nich świadczą o związku obydwu zmien-nych — jedne o pozytywnej korelacji (HENLE et al., 2005), inne o nega-tywnej (LASSON i BASS, 1997). Przeprowadzono również badania, których rezultaty zaprzeczają, jakoby wiek człowieka wiązał się z jego moralnością i moralnym postępowaniem (SINGHAPAKDI, 1999).
Wiekiem jako zmienną, która może być czynnikiem modyfikującym zachowanie etyczne, zaczęto zajmować się w związku z rosnącym zainte-resowaniem procesem rozwoju moralnego. Cechę tę badano też głównie w odniesieniu do poszczególnych etapów rozwoju etycznego rozumowa-nia, szczególnie u młodych dorosłych (KELLEY, FERRELL, SKINNER, 1990;
TREVIÑO, 1992; TREVIÑO, WEAVER, 2003). Zdaniem wielu teoretyków, wy-niki badań sugerują też wyraźne powiązanie wieku z poziomem rozwoju moralnego, co pozwala przypuszczać, że osoby starsze, prawdopodobnie ze względu na szersze spektrum życiowych doświadczeń oraz z uwagi na fakt, że nie muszą już tak bardzo zabiegać o dobra materialne, zachowu-ją się bardziej etycznie.
Potwierdzają to rezultaty niektórych badań, świadczące o decydują-cym znaczeniu wieku dla sposobu podejmowania przez jednostkę decy-zji dotyczących kwestii etycznych oraz etycznych form zachowania. Psy-cholodzy, którzy badali tę kwestię (por. MCNEEL, 1994; THOMA, 1986), podkreślają, że wiek menedżerów jest związany z ich poziomem rozwoju moralnego i stosowanym przez nich sposobem budowania uzasadnień moralnych zachowania. Rozsądnie jest wierzyć, jak twierdzą wspomnia-ni autorzy, że pracowwspomnia-nicy z czasem uwzględwspomnia-niają coraz szersze spektrum aspektów danej sytuacji, włączając w to troskę o liczniejszą społeczność, o jakość życia i funkcjonowania podwładnych oraz poświęcają więcej uwagi temu, co po sobie pozostawią. Starsi menedżerowie, którzy osią-gnęli wyższą pozycję w firmie i zbudowali już swój prestiż w społeczeń-stwie, cechują się więc wyższym poziomem rozwoju moralnego. Inaczej myślą i działają młodzi menedżerowie, którzy często są zainteresowani indywidualnym sukcesem, skoncentrowani na celach konsumpcyjnych,
polepszaniu bytu własnej rodziny. Mają oni niższą pozycję i muszą zabie-gać o stanowisko, cechuje ich większa skłonność do rywalizacji, mniejsza ilość doświadczeń, dlatego reprezentowany przez nich poziom moralnego rozumowania bywa niższy.
DAHL, MANDELL i BARTON (1988) także starali się sprawdzić wpływ wieku na podejmowanie decyzji etycznych. Wyniki ich badań świadczą o tym, że wiek jest jedyną zmienną społeczno-demograficzną, która jest znacząco związana z etycznymi decyzjami. Zdaniem tych autorów, im starsza osoba, tym mniejsza szansa, że na jej decyzje będzie wpływał egoistyczny interes własny, i tym większe prawdopodobieństwo, iż posta-wiona przed moralnym dylematem, dokona ona bardziej etycznego wybo-ru. Także MCCABE, DUKERICH i DUTTON (1991, s. 958) wykazali istnienie silnej pozytywnej korelacji między wiekiem, doświadczeniem a etycznymi decyzjami. Twierdzą oni, że „wiek koreluje pozytywnie z podejmowaniem decyzji w sposób etyczny, co sugeruje, że dojrzałość zwiększa szanse na etyczne zachowanie się”.
Konkluzja, do jakiej doszli BORKOWSKI i URGAS (1998), na podstawie dokonanej przez siebie metaanalizy 47 innych badań, stanowi, że osoby starsze prezentują bardziej etyczne postawy niż ludzie młodzi. Również inni badacze podtrzymują to stanowisko, podkreślając wyższe morale starszych pracowników (ALLMON, PAGE, ROBERTS, 2000; MIESING, PREBLE, 1985; TERPSTRA, ROZELL, ROBINSON, 1993). Wskazywałoby to na praw-dziwość teorii Kohlberga, która zakłada moralne dojrzewanie jednostki z wiekiem, wraz z upływem lat.
W wielu badaniach udowodniono, że studenci w znacznie mniejszym stopniu kierują się w swym postępowaniu wartościami etycznymi niż pra-cujący już profesjonaliści (COLE, SMITH, 1996; JOSEPH, BERRY, DESHPANDE, 2009). ARLOW i ULRICH (1980) przekonują, że młodzi adepci biznesu i stu-denci prezentują niższe standardy etycznego postępowania niż ich starsi koledzy, którzy działają w biznesie od wielu lat. Uzasadnienia takich wy-ników mogą być jednak różne. Może to wynikać z bardziej liberalnego punktu widzenia młodych lub z ich częstszego kontaktu z zachowaniami nieetycznymi. Najważniejsze jest jednak to, że studenci najwyraźniej po-trafią wyciągać wnioski na temat konsekwencji, jakie niesie zachowanie nieetyczne, i kiedy znajdą się w miejscu pracy, są bardziej skłonni podą-żać za ustalonymi normami.
Doniesienia z innych badań, w których uzyskano ujemne korelacje między wiekiem a zachowaniem się w sposób etyczny, przeczą temu, że postępowanie osób starszych jest bardziej moralne. EYNON, HILL i STE-VENS (1997) pokazali na przykładzie księgowych, że im starszy pracownik, tym niższy reprezentuje poziom moralnych uzasadnień zachowania, do których się odwołuje. W tym badaniu młodzi ludzie okazują się bardziej
idealistyczni, w mniejszym stopniu okaleczeni przez różne nieprzyjemne doświadczenia związane z wykonywaną pracą czy relacjami międzyludz-kimi w miejscu pracy i nie dotyczy ich problem wypalenia zawodowego.
Opisane wyniki w odmiennym świetle stawiają badania przeprowa-dzone przez GLOVER, BUMPUS, LOGANA i CIESLĘ (1997), poświęcone in-dywidualnym wartościom. Dowodzą one mianowicie, że wiek nie jest czynnikiem ostatecznie determinującym etyczne podejmowanie decyzji, aczkolwiek jest istotną zmienną pośród innych, związanych z tym proce-sem. TENBRUNSEL i SMITH-CROWE (2008) twierdzą podobnie, podkreślając, że wyniki badań, które przeprowadzili i których przeglądu dokonali, nie wskazują zgodnie, jakoby starsze osoby zachowywały się bardziej etycz-nie niż młodsze. Zdaetycz-niem tych autorów, etycz-nie można więc jednoznaczetycz-nie powiedzieć, że wiek wpływa na etyczne wybory człowieka. Sprzeczne wyniki w kwestii związku etycznego zachowania się z omawianą katego-rią tłumaczy się różnicami wynikającymi z wpływu wykonywanej przez badanych pracy. Niektórzy sądzą, że ze względu na różnice związane ze specyfiką wykonywanego zawodu nie można generalizować rezultatów żadnego badania na całą populację.
Podsumowując, wiele badań uwzględnia wiek jako czynnik wpływa-jący na sposób budowania uzasadnień moralnych zachowania i pokazuje, że stanowi on ważną determinantę rozwoju moralnego. REST i NARVAEZ (1984) oraz REST i THOMA (1985) twierdzą, że bardziej niż wiek, płeć czy wykonywana profesja istotny jest poziom wykształcenia osoby. Takie sta-nowisko zajmuje wielu autorów, według których rozumowanie moralne jest bardziej kwestią wykształcenia czy zebranego przez jednostkę życio-wego doświadczenia niż wieku (por. NIEMCZYŃSKI at al., 1988).
Przeprowadzono też badania, które nie wskazują na pozytywny zwią-zek wieku z podejmowaniem decyzji w sposób etyczny. Na przykład ELM i NICHOLS (1993) czy EYNON, HILL i STEVENS (1997) dowiedli istnienia ne-gatywnej korelacji wspomnianych zmiennych, w przeciwieństwie do tego, co pokazuje znacząca większość przeprowadzonych na ten temat badań.
Badacze pokazali, że uzasadnienia czynów innych ludzi, podawane przez młodych menedżerów, są na znacznie wyższym poziomie moralnym niż uzasadnienia podawane przez menedżerów z wieloletnim stażem pracy.
Być może rację mają więc ci, którzy podkreślają, że wiek młodzieńczy i okres wczesnej dorosłości to czas idealizmu moralnego, który wpływa na dokonywane przez młodych wybory etyczne.
1.3.3. Poziom wykształcenia a moralność
Być człowiekiem znaczy po siadać kryształową mo-ral ność, nieog ra niczoną tolerancyjność, do pas ji po-suniętą pra cowi tość i dążyć do ciągłego uzu pełniania swe go wyk ształce nia, by po magać innym.
Janusz Korczak
Teoretycy sugerują, że osoby lepiej wykształcone mogą mieć wyższą samoświadomość oraz świadomość moralną, dostrzegać głębsze aspekty dylematów etycznych, z jakimi się spotykają, oraz wyciągać dojrzalsze wnioski z włas nych doświadczeń, traktując różne przeżyte sytuacje jako lekcje etycznego postępowania. TENBRUNSEL i SMITH-CROWE (2008) pod-kreślają, że jest to przyczyną mniejszego prawdopodobieństwa wyboru nieetycznych form zachowania przez osoby lepiej wykształcone. Badania RESTA (1986) rzeczywiście dowodzą silnego związku liczby lat spędzonych w szkole średniej i na uczelni z poziomem rozwoju moralnego osoby oraz ze stosowanymi przez nią uzasadnieniami moralnego rozumowania.
Chociaż teoretyczne podstawy takiego powiązania nie są do końca jasne, autorzy spekulują, że wyższy poziom wykształcenia jednostki wiąże się z rozwojem w sferze poznawczej i społecznej (THOMA, REST, 1986), a tym samym także z rozwojem jej moralności.
Podsumowaniem mogą być poglądy RESTA i NARVAEZ (1984, s. 15), którzy na podstawie wieloletnich badań przypisali określone cechy lu-dziom intensywnie rozwijającym się w ciągu życia w zakresie sposobu budowania moralnych uzasadnień postępowania. Ich zdaniem, osoby ta-kie uwielbiają się uczyć, poszukują nowych wyzwań, cieszy ich znalezie-nie się w środowisku stymulującym intelektualznalezie-nie, są refleksyjni, planują daleko w przód i stawiają sobie ambitne cele, podejmują ryzyko, widzą swoje miejsce w społeczeństwie, biorą odpowiedzialność za siebie i nie są obojętni na to, co dzieje się w ich otoczeniu. Podkreślić należy, że samo posiadanie dyplomu wyższej uczelni nie jest rękojmią bycia etycznym — REST i NARVAEZ uważają, że w parze z moralnością idzie silna, autentyczna dążność do podnoszenia swej wiedzy, a towarzyszyć jej powinny wgląd w siebie, samoświadomość, autorefleksja i wrażliwość.
Niektórzy z autorów, na przykład KISH-GEPHART, HARRISON i TREVIÑO (2010), negują wpływ cech demograficznych, podkreślając głównie zna-czenie cech osobowościowych. TREVIÑO i BROWN (2004) są pewni, że wy-niki badań obalają mit, jakoby wystarczającym warunkiem utrzymania wysokiego morale organizacji była sama obecność w niej wykształconych pracowników, którzy nie wymagają żadnych dalszych szkoleń w zakresie etycznego postępowania i podejmowania etycznych decyzji. Kiedy
prze-analizuje się dobrze udokumentowane przypadki nieetycznego zachowa-nia i niewłaściwych decyzji podjętych przez ludzi z wyższym wykształ-ceniem, które doprowadziły do upadku wielu firm, widać wyraźnie, że samo wykształcenie kadry nie jest gwarancją sukcesu organizacji. Warto zestawić je z badaniami, które pokazują, że morale pracowników można znacząco podnieść przez celowe i odpowiednio przygotowane szkolenia ludzi w tym zakresie.