Znaczenie religijności

Wszel ka mo ral ność wy wodzi się z re ligii, al bo wiem re-ligia jest for mułą moralności.

Fiodor Dostojewski

Nie mówię, że nie powinniście szukać sensu w religii.

Przekonuję was tylko, że na pewnym poziomie natura ocen moralnych, jakich dokonujemy — ty i ja — jest identyczna. Jest tak nawet mimo tego, że ja nie chodzę do kościoła, a ty — tak.

Marc Hauser

Zdaniem niektórych badaczy, religijność można uznać za jeden z waż-niejszych czynników determinujących ludzkie sądy etyczne (WEAVER, AGLE, 2002). Udowodniono empirycznie, że religijność wpływa też na postawy etyczne. Wskazują na to zarówno badania prowadzone wśród studentów, na przykład badania skłonności do ściągania i plagiatowania (ALLMON, PAGE, ROBERTS, 2000; BARNETT, BASS, BROWN, 1996), jak i badania zacho-wań pracowniczych (SIU, DICKINSON, LEE, 2000). Wyniki pokazują, że re-ligijność prowadzi do bardziej etycznego zachowania się jednostek i jest czynnikiem warunkującym sposób podejmowania decyzji w sytuacji do-świadczania konfliktów etycznych.

Podejmując próby wyjaśnienia, dlaczego i w jaki sposób religia wpły-wa na etyczne postawy, teoretycy odwołują się najczęściej do teorii rozwo-ju moralnego KOHLBERGA (1981). Chociaż autor podkreślał, że sądy moral-ne i religijmoral-ne są czymś zupełnie odmiennym, przekonywał on o istnieniu pewnych podobieństw między nimi (KOHLBERG, 1981, s. 336): „[…] religia jest świadomą odpowiedzią, oraz jej wyrazem, na pytanie o ostateczne znaczenie moralnej oceny i zachowania się. Podstawową funkcją religii, w takim rozumieniu, nie jest dawanie moralnych recept, ale wspieranie etycznych ocen i zachowań jako znaczących aktywności ludzkich. Wy-nika z tego, że dany poziom rozwiązania moralnych problemów jest wa-runkiem koniecznym, ale niewystarczającym, dla […] rozwiązania pro-blemów religijnych”. Kohlberg uważał również, że religia pomaga w zna-lezieniu odpowiedzi na pytanie, dlaczego należy być etycznym, inspiruje do poszukiwania różnych rozwiązań zagadnień egzystencjalnych i tym samym przyczynia się do rozwoju moralnego jednostki. W badaniach ety-ki w organizacji podkreśla się, że większość religijnych systemów monote-istycznych, takich jak chrześcijaństwo, judaizm czy islam, zawiera pewne uniwersalne zasady postępowania, które stanowią przewodnik etycznego zachowania się, zespół wskazówek na temat postępowania w różnych sytuacjach problematycznych pod względem etycznym, także tych

mają-cych miejsce w organizacji i w relacjach pracowniczych (ALI, CAMP, GIBBS, 2000; FRIEDMAN, 2000).

O’LEARY i RADICH (2001) pokazali w swych badaniach zachowań etycz-nych wśród studentów, że czynnikiem, który obniża skłonność do nie-etycznego postępowania, jest związany z religijnością strach przed byciem przyłapanym na gorącym uczynku. CONROY i EMERSON (2004) sugerują, że tłumaczy to oddziaływanie zasad religijnych i wiary w Boga — ludzie wierzący są mniej skłonni do zachowań nieetycznych ze względu na prze-konanie, że wszechwiedzący Bóg zna każdą ich myśl i uczynek. Autorzy przywołują słowa ekonomisty SMITHA (za: CONROY, EMERSON, 2004, s. 384), który pisał: „[…] w ten właśnie sposób religia, nawet w swej najbardziej prymitywnej postaci, stworzyła sankcje dla reguł moralności długo przed epoką, w której powstały sztuczne jej uzasadnienia czy filozofia. Strach wzbudzany przez religię powinien więc wzbudzać naturalne poczucie po-winności”.

Mechanizmów wiążących religijność z moralnością może być wiele i niekoniecznie muszą się one opierać na strachu. Niezależnie od tego, jakie są to mechanizmy, faktem pozostaje, że osoby bardziej religijne, stawiające Boga i wiarę w centrum swego życia, autentycznie nią żyjące, często znajdują główną motywację do wielu działań w religii oraz podpo-rządkowują wartościom z nią związanym inne swoje potrzeby. U takich osób internalizacji ulegają zasady zachowania się wywiedzione z warto-ści opartych na religii. Mają one silne zasady etyczne — znajdują w nich sens swego bytu (FRANCIS, HILLS, 2008). Ludzie mniej religijni, traktujący religię i wartości z nią związane jako mniej ważny lub w ogóle nieistotny aspekt swego życia, z pewnością w mniejszym stopniu opierają się w swo-im postępowaniu na zasadach etycznych wynikających z religii (TANG, TANG, 2010), co nie znaczy, że źródeł motywacji do etycznych zachowań nie mogą one poszukiwać gdzie indziej, poza religią.

1.1.6. Cynizm

Cynizm to produkt wygodnictwa i bezsilności.

Bertrand Russell

Specyficznym aspektem wiary człowieka w normy moralne jest cy-nizm, który wiąże się z utratą zaufania do ideałów, jakie dotąd wyzna-czały jego działanie. Cynik uważa, że świat jest zły, a inni ludzie zepsuci.

NAIR i KAMALANABHAN (2010, s. 17) określają cynizm jako przekonanie

jednostki, „że inni angażują się w zachowanie nieetyczne lub […] że za-chowanie nieetyczne jest powszechne i normalne”. Cynizm jest różnie ujmowany w literaturze, na przykład w kategoriach cechy osobowości.

W takim podejściu przypisuje się niektórym osobom trwałą cechę, pole-gającą na kwestionowaniu pozytywnych motywów w postępowaniu ludzi oraz na dopatrywaniu się w ich zachowaniu samolubstwa, co prowadzi do nieufności w relacjach z innymi, lekceważenia ludzi oraz do pesymi-zmu (MACKO, ŁACIAK, 2012). Zjawisko cynipesymi-zmu było też określane jako uwarunkowane niesprawiedliwością społeczną. Zgodnie z takim ujęciem, postawa cyniczna jest wynikiem pogwałcenia swego rodzaju kontraktu, jaki istnieje między jednostką a społeczeństwem. Jako jego członkowie, ludzie znają swoją rolę w systemie społecznym, są świadomi, czego mogą oczekiwać od społeczeństwa.

W związku z faktem, że żyjemy w świecie, w którym liczą się dobra materialne i zysk, w którym coraz bardziej zagrożone jest ekonomiczne bezpieczeństwo jednostki, zamiast poczucia komfortu i dobrostanu lu-dzie czują się wyalienowani, wykluczeni i bezradni, nie mogąc partycy-pować w zyskach i doświadczać sukcesu ekonomicznego, który udaje się osiągnąć tylko nielicznym (ABRAHAM, 2000). Kiedy osoba czuje, że jest poza społeczeństwem, poza grupą mających władzę i wpływy, na przy-kład rządzących organizacją, a jej potrzeby pozostają niezaspokojone, prowadzi to do gorzkiego poczucia frustracji, które często manifestuje się w cynizmie. Cynizm, zdaniem wielu autorów, ma więc swoje źródła w poczuciu rozczarowania jednostki i przejawia się w obwinianiu społe-czeństwa lub kierownictwa firmy za problemy, których sama doświadcza.

Cynizm pracownika może wynikać z pogwałcenia warunków umowy, z przeżywanej niesprawiedliwości, z bezsilności wobec zjawisk, które są poza możliwościami oddziaływania człowieka, a co do których odczuwa on niezadowolenie, ze zjawisk, które budzą jego sprzeciw lub wiążą się z rozgoryczeniem.

Cechy typowe dla cynika to poczucie separacji, oddzielenia, wyklucze-nia, braku wpływu, braku sprawstwa i mocy, przy jednoczesnym obar-czaniu winą za przeżywane trudności instytucji, własnej organizacji lub jej kierownictwa. Następstwem frustracji i rozczarowania jest przyjmowa-nie przez człowieka postawy życiowej charakterystycznej dla oportunisty, który rezygnuje z zasad moralnych, z ideałów dla osiągnięcia doraźnych, często materialnych korzyści i wybiera to, co w danej sytuacji jest dla niego najkorzystniejsze (ABRAHAM, 2000). W społeczeństwie polskim, które cechuje coraz większe rozwarstwienie pod względem zamożności, wielu ludziom towarzyszy przekonanie, że rezultaty reform i kolejnych wyborów politycznych na pewno będą pozytywne, ale nie dla nich, tylko dla osób najbogatszych. Podobnie bywa wewnątrz organizacji. Cynik nie

wierzy w poprawę istniejącego stanu rzeczy, na przykład w możliwość zmiany lub awansu, nie wierzy we własne możliwości, nie ma poczucia sprawstwa, a zmiany na lepsze wydają mu się niemożliwe. Taka postawa skutkuje wycofaniem się, biernością i wzrostem cynizmu.

Współcześnie rośnie liczba ludzi doświadczających cynizmu związa-nego z funkcjonowaniem organizacji, w której pracują. Badania nad cyni-zmem organizacyjnym rozpoczęto stosunkowo niedawno (COLE, BRUCH, VO-GEL, 2006). Jak twierdzą BROWN i CREGAN (2008), należy odróżnić cynizm od sceptycyzmu. REICHER, WANOUS i AUSTIN uważają (1997, s. 48), że scep-tycy „wątpią w prawdopodobieństwo sukcesu, ale na poziomie racjonalnym nadal wierzą, że pozytywna zmiana nastąpi”. Cynicy są znacznie bardziej pesymistyczni ze względu na swoje wcześniejsze negatywne doświadczenia.

Pojęcie cynizmu organizacyjnego oznacza postawę charakterystycz-ną dla pracowników, wiążącą się ze spadkiem zaufania do kierownictwa firmy oraz samej organizacji, w której są zatrudnieni. Zdaniem cynicz-nie nastawionych podwładnych, liderzy zamieniają zasady uczciwości, szczerości i bycia oddanym swoim załogom na dbałość o interes własny oraz na działania oparte na ukrytych, niejasnych motywach i oszustwie (ABRAHAM, 2000). Jak pokazują badania, do niezadowolenia skutkującego wzrostem cynizmu przyczynia się nasilające się i obserwowane przez pra-cowników duże zróżnicowanie płac między zarządem organizacji a pozo-stałymi pracownikami, oszczędzanie kosztem szeregowych pracowników i permanentny strach przed zwolnieniem z pracy (ANDERSSON, BATEMAN, 1997). Cynizm wynika często z faktu składania i niedotrzymywania obietnic przez zarząd firmy (FLEMING, 2005). Wiąże się z nim frustracja i rozczarowanie własnym miejscem pracy. DEAN, BRANDES i DHARWADKAR (1998) piszą o trzech najważniejszych wymiarach, w jakich przejawia się cynizm organizacyjny:

— przekonanie, że w organizacji brak jest jedności, spójności celów, inte-gracji, uczciwości;

— negatywny stosunek emocjonalny do własnej organizacji;

— tendencje do pogardliwego i krytycznego stosunku do organizacji, zgod-nego z przekonaniami na jej temat i negatywnymi emocjami.

Cynizm ujmuje się też w kategoriach oporu wobec zmian, który bywa skutkiem negatywnych doświadczeń z wcześniej wprowadzanymi refor-mami (ABRAHAM, 2000).

Postawa cyniczna została uznana za predyktor braku zaangażowania w pracę, spadku motywacji, odczuwanej przez pracowników apatii, re-zygnacji, braku nadziei, a nawet podejrzliwości, pogardy i lekceważenia innych (ANDERSSON, BATEMAN, 1997; DEAN, BRANDES, DHARWADKAR, 1998;

ABRAHAM, 2000; WANOUS, REICHERS, AUSTIN, 2000). Wspomniani już NAIR i KAMALANABHAN (2010) przekonują, że cynizm wpływa na

podejmowa-nie decyzji etycznych. Autorzy ci podkreślają, że oceniając własne zacho-wanie, kierujemy się oceną postaw i zachowania innych ludzi, oceniamy siebie, dokonując porównania z innymi. Przekonanie, że inni dopuszczają się nieetycznych zachowań, wynikające z cynizmu, może powodować, że osoba częściej sama zachowuje się nieetycznie.

1.2. Wybrane cechy osobowości i emocjonalność a etyczne zachowanie się człowieka...

1.2. Wybrane cechy osobowości i emocjonalność