Fakt, iż nadania na rzecz królowej Bony zostały ograniczone do kategorii dożywotniego użytkowania, objaśnić mogą najlepiej losy jedynego nadania o innym charakterze - darowizny Łobzowa. Podkrakowska wieś Łobzów, występująca zazwyczaj kompleksowo wraz z sąsiednimi dwiema wioskami: Czarną oraz Nową Wsią, została ofiarowana w 1528 r. królowej Bonie na własność przez Zygmunta I „za radą i zgodą całego senatu i posłów ziem skich”. Motywami tej decyzji - jak zresztą i wielu innych nadań, dokonywa nych na rzecz Bony - były „szczególne uczucia miłości”, żywione do królo wej przez małżonka i z tym związana intencja lepszego jej zaopatrzenia. Nadto uzasadniał król swą darowiznę faktem, iż dobra łobzowskie bywały zazwyczaj przeznaczane na zabezpieczenie oprawy królowych28.
Wydaje się znamiennie, iż nie powtórzyła się podobna forma nadania dla królowej dóbr kontrolnych. Co więcej, najwidoczniej i sama Bona nie uważała jej za dostarczenie ze strony prawnej ugruntowaną, skoro prawie w 20 lat później poleciła wciągnąć w generalny rejestr swych nadań w Metry ce 16 listopada 1546 r., a więc w okresie daleko już posuniętych niedomagań w zdrowiu króla, interesujący nas dokument. Zygmunt I stwierdził, iż przed laty, przy przenoszeniu Sewerynowi Bonerowi zapisu 5 tys. zł węg. z Łobzo- wa29 na Rabsztyn, Boner zrzekł się 2 tys. zł na rzecz królowej Bony, która jednak darowizny tej nie przyjęła, wobec czego nie został dokonany od powiedni wpis do Metryki. Król, przypominając sobie ten fakt, zapisuje ni niejszym owe 2 tys. zł węg. królowej na Łobzowie. Dopisek kancelaryjny poświadcza zachowanie dokumentu Bonera, z jego podpisem i pieczęcią, za wierającego omawianą darowiznę na rzecz królowej. Akt przyznania Bonie umorzonej na Łobzowie przez Bonera części zapisu zmienia całkowicie cha rakter dzierżenia tej tenuty przez królową, kasując faktycznie poprzednią darowiznę. Dalsza bowiem treść dokumentu z 1546 r. trzyma się ściśle for mularza stosowanego przy nadaniach królowej Bonie dóbr skupionych30. 28 Akt nadania - na sejm ie piotrkowskim 15 II 1528 (MK 43, k. 322-323).
29 Łobzów, wchodzący w skład oprawy królowej Elżbiety, w 1501 r. zastaw ił Aleksander za jej zgodą Janow i Bonerowi i jego m ałżonce, Szczęsnej (MRPS III, Su plem ent, 290, 293; konfirm acja z 1507; MK 22, k. 181).
30 MK 72, k. 186-188; MRPS IV, 22564 - błędnie podano w ysokość zapisu na rzecz królowej: zam iast 2 tys. zł węg. jest 200 zł węg.
Anegdotyczne w pewnym sensie okoliczności zapisu Łobzowa królowej Bonie są tylko pozornie tak błahe. W istocie rzeczy rzucają one wyraźne światło na podtekstowy sens sprawy. Wskazują, jak istotnie skrępowany czuł się ówcześnie Zygmunt I w rozdawnictwie królewszczyzn. Fakt ten należy rozumieć jako pośredni wynik rokoszu lwowskiego 1537 r. Szczególnym aspektem sprawy było bowiem to, że w roli donatariusza występowała oto czona zawiścią wielu czynników królowa, co powodowało paradoksalną sy tuację: w zakresie nabywania uprawnień na królewszczyznach Bona - mimo swego wielkiego znaczenia w życiu politycznym państwa - była traktowana bardziej rygorystycznie niż poszczególne polskie rody magnackie. Świadczy 0 tym także skromna liczba udzielonych następnie królowej gołych doży woci i legalistyczny styl odpowiednich konsensów. Ojców otrzymała Bona w 1536 r., a więc w 8 lat dopiero po Łobzowie, a nadanie nastąpiło w Wilnie, gdzie król czuł się zapewnie bardziej swobodny31. Pozostałe nadania królowej są ściśle z sobą związane (Krzeczów, Przeborowie, Bieńkowice) i pochodzą z okresu poprzedzającego śmierć starego króla (zob. tab. 4). Skład i położenie tych dóbr, sąsiadujących z równocześnie przez królową wydzierżawionymi od Hieronima Lanckorońskiego, starosty skajskiego, dobrami Brzezie, zda wałoby się wskazywać na zamiar Bony stworzenia sobie w pobliżu stolicy dogodnego zaplecza gospodarczego i zapewne bazy wyżywienia dla swego dworu32. Można przypuszczać, iż wówczas jeszcze nie dojrzał zamiar Bony ulokowania się po owdowieniu na Mazowszu, co stać się miało następnie równoznaczne z rezygnacją królowej z udziału w życiu politycznym.
Nadania w Krakowskiem dla królowej mają wyraźnie charakter doży wotni i są pozbawione jakichkolwiek ekspektatyw sukcesyjnych dla jej spadkobierców. Wymienieni w dokumentach obaj królowie - Zygmunt I 1 Zygmunt August - występują tu jedynie jako monarchowie polscy, w ręce których nadane królowej dobra mają wrócić po jej zgonie. W tym zakresie teksty dokumentów porównywanych przez autorkę, zarówno z innego typu nadaniami dla Bony, jak i nadaniami dokonanymi przez króla na rzecz osób trzecich, nie wzbudzają najmniejszych zastrzeżeń33.
31 MK 51, k. 178-178v; MK 72, k. 188v-189.
32 MK 72, k. 217-218. Zob. też przyp. 16 i 17.
33 Niejasna jest sprawa nadania królowej starostwa lubaczowskiego, które następnie - z inicjaty wy Bony - oddał w 1539 r. król czasowo w użytkowanie Janowi Tarnowskiemu, z zastrzeże niem powrotu następnie Lubaczowa w ręce królowej (MK 57, k. 33-33v). Rachunki starostwa, prowadzone przez tenutariuszy w latach 1531-1537 (Otto z Chodcza, Jan Kamionacki), nie
Jak można przypuszczać, Pociechę wprowadził w błąd dokument pier wotnego nadania Łobzowa jako darowizny, które to nadanie w świetle cyto wanego późniejszego dokumentu zostało ipso facto unieważnione. Nie jest także wykluczone, iż wybitny znawca dziejów Bony i jej epoki uległ w tym wypadku sugestiom związanym ze stosunkami panującymi w Wielkim Księstwie Litewskim, gdzie królowa Bona posiadała liczne i bogate włości i gdzie jej tytuły prawne na dobrach domeny monarszej były silniej akcento wane niż w Koronie. Ale inne też były do tych dóbr tytuły Zygmunta I34.
TABELA DOBRA NADANE KROLOWEJ BONIE 4 W DOŻYWOTNIE UŻYTKOWANIE*
1800 zł Ojców - nazw a tenuty
^ - liczba zam ków ^ - liczba w si 1547- rok nadania П - przychodow ość roczna netto w zł w g taksacji z 1 5 5 5 r. 1536 O jców
Uwaga: Ewentualne uzupełnienie tej grupy nadań o wieś Łętkowice spowodowałoby podnie sienie rocznej dochodowości o 300 zł (wg taksacji Łętkowic z 1555 r.), tj. do łącznej kwoty 2100 zł
* Podstawy źródłowe - zob. przyp. 27, 31-32.
wykazują wpłat na rzecz królowej. Być może, iż pobierała ona doraźnie - w rozliczeniach pośrednich ze skarbem - dochody. W taryfie podskarbińskiej pt. „Stare sumy KJM ”, spisanej pod koniec panowania Zygmunta Augusta (zob. przyp. 24), wymieniono wśród dóbr dzierżo nych uprzednio przez Bonę - może zamiast Lubaczowa - Luboml, niewątpliwie omyłkowo, gdyż Luboml był do 1541 r. jako zastaw w ręku Tęczyńskich, a później został przyznany na opatrzenie Zygmunta Augusta.
34 Tak np. Zygmunt I ju ż w 1509 r. ułożył się z kniaziem Fiodorem Jarosław iczem co do zw ro tu królowi Pińska z Kleckiem po śmierci kniazia i jego żony (MK 24, k. 48 -4 9 ), a objąwszy te dobra, spadłe wg treści wpisu „kadukiem”, oddał je w 1519 r. Bonie (MK 33, s. 508-510) rów nocześnie z Kobryniem, którego dożywotni posesor zm arł (MK 33, s. 510). Nadanie Pińska określono jako „donatio”; Kobryń otrzym yw ała królowa, „tenendum, habendum quieteque et pacifice possidendum et in usus beneplacitos convertendum prout Eius M aiestati Reginali melius et utilius videbitur expedire”. Je st to formularz niewątpliwie bardziej swobodny, niż stosowany przy nadaniach w Koronie, ale brak w nim stwierdzenia w ieczystej darowizny, co wyraźnie precyzują np. nadania na inne, m niejsze dobra, jak Sielce w pow. słonim skim (MRPS IV, 12826 z 1521) lub na zam ek Teteryn (MRPS IV, 13594 z 1523). Wydaje się, że przy nadaniach dóbr domeny litewskiej Zygmunt I, jak to widać na przykładzie Kobrynia i Pińska, nie m usiał precyzować w sposób ostateczny tytułu praw nego dzierżenia królowej, co zapew ne było bardziej dogodne. W nioski, iż król m iał zdecy dowanie na myśli darowiznę tych dóbr żonie na własność, byłyby chyba i w wypadku Litwy zbyt daleko idące.