Nabytki Bony pochodzące ze skupu zastawów w latach 1530-1547 po świadcza ogólny rejestr skupionych przez nią królewszczyzn koronnych wpi sany zapewne na życzenie królowej w listopadzie 1547 r. w kodeks Metryki Koronnej 72 zatytułowany „Regestrum privilegiorum super bona eaque Sere nissima Princeps, Domina Domina Bona, Dei gratia Regina Poloniae, suprema Dux Litwaniae etc. in eodem Regno in summis peccuniariis vel alioquovis modo obtinet”11. W 30 lat później Świętosław Orzelski potwierdził te dane 11 Księga MK 72, spisana w 1547 r., zawiera w części końcowej (k. 222v-231) wpisy z lat
i uzupełnił kilku pomniejszymi pozycjami12. Orzelski wymienił w Wielkopol- sce tenuty: Wieluń, Rogoźno, Płock, Topolno i Wieś Osmólska, jako skupione przez Bonę w „starych sumach” (veteri peccuniae summa), a w Małopolsce podał jako również skupione przez królową: Bar, Sambor, Leżajsk, Ojców, Łęt kowice, Łobzów, Ogród Zwierzyniecki w Krakowie, Krzeczów i Przebrowie.
Relację Orzelskiego można porównać z aktami podskarbińskim z 2 poł. XVI w. Najbardziej wyczerpujący wykaz dóbr dzierżonych przez Bonę, sporzą dzony w 1555 r. na pół roku przed jej wyjazdem z Polski do Bari i zatytułowany: „Summarius omnium arendarum bonorum Ducatus Masoviae annorum du orum 1556 et 1557, taxatio bonorum in terra Cracoviensi, taxatio bonorum in terris Russie, descriptio ex taxiato bonorum in provisionem servitorum Sacra Maiestatis Reginalis concessorum”13, pokrywa się niemal całkowicie ze spisem Orzelskiego. Orzelski nie wymienił dwu wsi ziemi krakowskiej: Borunic i Bień- kowic, znajdujących się w zestawieniu z 1555 r.; wykaz ten pomija natomiast Bar (Rów), przekazany Zygmuntowi Augustowi przez matkę w 1552 r. w za mian za Trębowlę14. Pojawienie się Baru w późniejszych zestawieniach skarbo wych oraz u Orzelskiego wiązało się najprawdopodobniej z podjętą następnie przez Zygmunta Augusta akcją restytuowania swych uprawnień osobistych do dóbr skupionych przez królową Bonę. Wieś Borunice (Boronice) w powiecie proszowskim Bona skupiła od Jana Mieleckiego w 1532 r.15 Bieńkowice, poło żone w powiecie szczyrzyckim, należały do zespołu 7 wsi nadanych Bonie w 1547 r. w dożywotnie użytkowanie równocześnie z nadaniem Krzeczowa i Przeborowia16, z którymi wsie te miały stanowić scalony gospodarczo kom pleks, nazywany następnie Krzeczowem i Przeborowiem, a w toku lustracji 1565 r. starostwem krzeczowskim17. Jednakże w zestawieniu 1555 r. Borunice 12 Ś w ięto sław a O rzelskiego b e z k r ó lew ia k s ią g o śm ioro, s. 643nn.
13 AGAD, ASK, LIV, 13, k. 9-15.
14 Zob. M em o ria ł B ern a rd a P retw icza d o k ró la z 1550 r., wyd. A. Tomczak, „Studia i M ateriały do Historii W ojskow ości”, t. VI, z. 2, Warszawa 1960, s. 337-338. Por. MRPS V, 1283.
15 Zob. MRPS IV, 16551 (1532); MK 72, k. 200-201v (odpis z 1547).
16 Kompleks ten przejął w zarząd po Jan ie Bonerze (zob. s. 89 i przyp. 17) Seweryn Boner w 1525 r. (MRPS IV, 14281). Nadanie na rzecz Bony: MK 72, k. 217-218. Por. też MK 24, k. 325v-326 (zapis na Bieńkow icach z 1510).
17 L u stracja w o jew ó d z tw a k ra k o w s k ieg o 1564, wyd. J. M ałecki, cz. 1, Warszawa 1962, s. 66-73 (Bieńkowice jako wydzielona tenuta Ocieskich - ibid., s. 86-87). Należy zauważyć, iż tenutę Krzeczów nader często mylono z Krzeszowem (Metryka, Su m ariu sze Wierzbowskiego; podobnie u Kuntzego - por. przyp. 12). Na Krzeszowie, położonym w ziemi sandomierskiej, zapisał Zygmunt I Spytkowi z Tarnowa 3 tys. zł, w ypożyczone w 1520 r. na opłacenie
zacięż-i Bzacięż-ieńkowzacięż-ice wystąpzacięż-iły jako osobne wszacięż-ie „ustąpzacięż-ione” (concessae) przez królo wą. Przy Bieńkowicach jest w związku z tym wymieniony kanclerz Jan Ocieski, przy Borunicach - brak odpowiednio osoby (ewentualnie mogła wchodzić w grę rezygnacja bezpośrednio na rzecz Zygmunta Augusta). Borunice zostały już w 1554 r. nadane przez króla jako lenno - z zapisem 1500 zł - kuchmistrzo wi królewskiemu, Włochowi Fanellemu, najwidoczniej więc Bona zrzekła się tej wsi lub rozliczyła z synem swój poprzedni na niej zapis18.
W Metrykę 72 rejestrującą ogólnie stan posiadania Bony w 1547 r. wpisa no nadto niewymieniane w cytowanych tu dokumentach dwa konsensy uprawniające Bonę do skupu dóbr starostw: rabsztyńskiego w powiecie pro szowskim województwa krakowskiego oraz rogozińskiego w województwie chełmińskim (niezależnie od wspomnianego już Rogoźna w województwie poznańskim). Konsensusu na wykup Rabsztyna, uzasadnianego w sposób znamienny koniecznością posiadania przez królową dogodnego miejsca dla przechowania mienia wobec moru grasującego w Krakowie, Bona nie wyko rzystała, być może dlatego, że akt ten stanowił faktycznie ekspektatywę: realizacja miała nastąpić dopiero po śmierci Seweryna Bonera. Rabsztyn po został przy Bonerach w sumach dłużnych skarbu, częściowo jednak tylko uznanych za ważne w 1564 r. w toku „rewizji listów”19. Jeśli chodzi nato miast o Rogoźno pruskie, które Pociecha zaliczył do realnych posesji Bony, to wypada przypomnieć sformułowanie wpisu metrycznego ograniczające się do zapisania Bonie na tychże dobrach kwot, z których zrezygnowali za stawni posesorzy - małżonkowie Łukasz i Anna de Allen - za cenę przyzna nego sobie oraz ewentualnemu potomkowi dożywocia. Dokument stanowił zarazem rodzaj konsensu skupu dla królowej, a raczej jego ekspektatywy, co określić można jako typowy przykład uprawnień hipotecznych na kró- lewszczyznach, pojawiających się w dokumentach Zygmunta I jedynie spo- radycznie20. Fakt, iż Rogoźno pruskie przejęła następnie skoligacona z de Allenami rodzina Sokołowskich, których nazwisko jest również zwią zane z Rogoźnem poznańskim, przysporzył nieco zamieszania przy odróż nych. Zapis ten w 1544 r. zam ieniono na dożywocie - MRPS IV, 3512, 21308. Darowany za Zygmunta III Zamoyskiemu wszedł Krzeszów w skład ordynacji zam oyskiej.
18 MRPS V, 6613, 6614. Tam w zm ianka, iż dotychczas tę w ieś posiadała Bona.
19 AGAD, ASK, LIV, 14 A, Sumy stare na rew izyjej sejmu warszawskiego okazane a. 1563, s. 4. Konsens wykupu Rabsztyna na rzecz Bony - MK 72, k. 221-222 (z 19 V 1547). Por. też przyp. 33.
nianiu obydwu kompleksów królewszczyzn; Zygmunt August konfirmował Sokołowskim dzierżenie tego starostwa w 1551 r., a następnie na nim zapisał ponownie w 1553 r. pożyczkę w kwocie 10 tys. zł21, co dowodzi wyraźnie, iż Bona dóbr rogozińskich w dzierżenie nie przejęła. Poświadczenie wspo mnianej ekspektatywy i zapisu 4 tys. zł, datujących się jeszcze z 1530 r., w rejestrze nadań królowej spisanym w 1547 r. wskazywałoby, iż do owego momentu Bona nie rozliczyła się ze skarbem ani też z nowymi zastawnymi posesorami starostwa z tytułu przyznanego sobie zapisu i aktualizowała swe roszczenia22.
Po wyczerpaniu tego szczupłego rejestru wątpliwości można ostatecz nie ustalić nazwy i liczbę tenut dzierżonych przez Bonę u schyłku rządów Zygmunta I oraz w okresie następnym, teoretycznie zamkniętym datą śmierci królowej w Bari (19 XI 1557), praktycznie zaś krótszym wobec fak tu przekazania przez królową pewnych dóbr Zygmuntowi Augustowi bez pośrednio przed odjazdem z Polski - z pocz. 1556 r23. Ten ostatni moment utrudnia ścisłe uchwycenie stanu dzierżenia przez Bonę królewszczyzn nieoprawnych, stanowisko bowiem Zygmunta Augusta w tej kwestii ule gło z czasem zasadniczej zmianie. W okresie przedegzekucyjnym król przejmował dobra z tytułami królowej Bony bez nadania tym tenutom ja- kiegośkolwiek odrębnego charakteru prawnowłasnościowego: po prostu przechodziły one w zarząd podskarbiński i uiszczały podskarbiemu ko ronnemu należności z tytułu rozliczanych dochodów. Od 1569 r. Zygmunt August dążył konsekwentnie do wydzielenia dóbr dzierżonych niegdyś przez królową Bonę, a sporządzane w tym okresie wykazy podskarbińskie mają tendencję uwzględniania również dóbr, którymi Bona nie dyspono wała już w okresie poprzedzającym jej wyjazd z Polski, jak np. Bar, Le żajsk, Borunice, Bieńkowice24. Przypomnienie tych szczegółów wydaje się niezbędne, aby usprawiedliwić zjawisko płynnego niejako stanu posiada-21 Stanisławow i Sokołowskiemu (MRPS V, 5097 z 1552), który ożenił się z A nną Czarną,
wdową po Łukaszu de A llen (MRPS IV, 22050, 22052, 22053 z 1545).
22 MK 72, k. 213-215.
23 Z relacji Górnickiego w ynika, iż były to dobra wykupione od zastaw nych posesorów, i to pośw iadczają ówczesne rachunki podskarbińskie, jakkolw iek pew ne sformułowania kan celarii królew skiej rozszerzają to p ojęcie (Ł. Górnicki, D z ieje w K oro n ie p o lsk iej, wyd. H. Barycz, W rocław 1950, s. 100; MK 87, k. 228v-229v: dokument nadania królowej Izabeli Sam bora i W ielunia z Radomskiem w 1556).
24 Np. AGAD, ASK, LIV, 13, k. 9-14, 16nn. Zagadnienie wym aga obszerniejszego u zasad nie nia, na co nie pozw ala zakres n iniejszej pracy. Por. przyp. 1 i przyp. * do tab. 3.
nia królewszczyzn nieoprawnych w ostatnich latach życia królowej, a za razem zakwalifikować poniższe zestawienie (tab. 3) jako rekonstrukcję, a nie ściśle za źródłami powtórzony rejestr.
Ustalenia wymaga sprawa tytułów prawnych królowej Bony do wyka zanych tu dóbr. Orzelski królewszczyzny przypadające niegdyś królowej podzielił na dwie zasadnicze grupy: oprawy („całe Mazowsze”) oraz „sta rych sum”. Tenuty skupione przez Bonę nie stanowiły jednak „starych sum” w ścisłym tego słowa znaczeniu25.
Zasłużony biograf, jakkolwiek apologeta królowej Bony, Władysław Pociecha, zajął co do dóbr królowej nie objętych oprawą stanowisko od rębne i skłaniające do zasadniczej polemiki. Pociecha, który na podsta wie rozległych kwerend archiwalnych zgromadził nader bogaty m ateriał informacyjny, dotyczący między innymi również działalności Bony Sfo rza związanej z królewszczyznami, ustalił w zasadzie słusznie listę pod stawowych kompleksów dóbr dzierżonych przez królową, lecz zaciemnił nieco sprawę ogólnikowym sformułowaniem o odpowiednich tytułach prawnych, jak „darowizny, wykupy i osobne umowy”. Późniejsza nadto wypowiedź Pociechy, że „majątek Bony uznany został jako prywatne dziedzictwo rodziny królewskiej”, oraz poglądy zawarte w jego mono grafii poświęconej Bonie stanowią hipotezy nie do przyjęcia, gdyż suge rują własnościowy charakter uprawnień majątkowych królowej na do brach domeny koronnej26.
Autorka zbadała wpisy Metryki Koronnej obejmujące wykazane tu nada nia i nie udało jej się ustalić charakteru prawnego dzierżenia królowej w jed nym tylko wypadku - wsi Łętkowic27. Pozostałe uprawnienia królowej moż na ująć bez większych zastrzeżeń w dwie kategorie: 1) dobra nadane w dożywotnie użytkowanie; 2) dobra skupione, nadane królowej również dożywotnio, z określeniem sposobu dziedziczenia na nich zapisanych. 25 Nie były one rozpatryw ane w toku rew izji listów na sejm ie w arszaw skim w latach
1563-1564 i roszczen ia swe z tego ty tu łu podniósł Zygmunt August dopiero na sejm ie lubelskim 1569 r. Ź ró d lo p ism a, t. III, Poznań 1861, s. 206-211. Por. przyp. 1 i 24.
26 W. Pociecha, B on a, PSB, t. II, 1936, s. 291; idem, Czasy Z ygm unta Starego, „Rocz. Hist.”, t. XVI, 1947, s. 216; idem, Królow a B ona, t. II, Poznań 1949, s. 422. Zob. też s. 15 i przyp. 16.
27 Łętkow ice skupił Andrzej Kościelecki w 1513 r., lecz najprawdopodobniej zapis - 6 tys. zł węg. - uległ umorzeniu w zw iązku z testam entem podskarbiego mówiącym ogólnie o um o rzeniu części zapisów na dobrach domeny (MK 25, k. 251, 300; MK 29, k. 160; MRPS IV, 10664, 10667, 10668). Por. też s. 90 i przyp. 19. Zygmunt August w łączył następnie tę boga tą wieś (21 łanów km iecych, 17 łanów folwarcznych) do wielkorządów - por. L u stracja