M im o b ra k u s z a n s n a p rz e p ro w a d z e n ie szy b k o g e n e r a ln e j lik w id a c ji a n ty c h re z y n a k ró le w s z c z y z n a c h , n ie s p u s z c z a ł k ró l z o k a sp raw y z a s ta w io n y c h d óbr d om eny, w y łą c z o n y c h b ie ż ą c o z g e s tii sk a rb u . W lic z n y c h sw o ich m a n d a ta c h sk ie ro w a n y c h do z a s ta w n y c h p o s es o ró w ja k n a jo strz e j ic h g a n ił z a d e w a sta c ję m ie n ia k o ro n n eg o , ja k ie j się d o p u ś cili n a p r z e s tr z e n i w ie lo le tn ie j, ra b u n k o w y m n ie rz a d k o s y ste m e m u p ra w ia n ej, g o s p o d a rk i w d z ie rż o n y c h k r ó le w s z c z y z n a c h . T a k np. w y ty k a ł w 1512 r. P io tro w i K m ic ie „ n ie m o ż liw ą do d a lsz e g o to le ro w a n ia ” ru in ę z a m k u p rz e m y sk ie g o i z a le c a ł, a b y s ta ro s ta z a ją ł się u s u n ię c ie m z n is z c z e ń p rzy u d z ia le z a s ta w n y c h p o s es o ró w w si sta ro stw a , w y d z ie lo n y ch w o so b n e tenu ty , z o b o w ią z u ją c ic h do tego p od ry g o ra m i k a r s ą d o w y ch 74. W rok p ó ź n ie j u d z ie lił k ró l n ie z w y k le o s tr e j n a g a n y z a s ta w n e m u s ta ro ś c ie p ło c k ie m u P ro k o p o w i S iep rsk iem u , z a r z u c a ją c m u, iż n ie d b a ls tw e m sw y m sp o w o d o w ał o s u n ię c ie się z e sk a rp y w iś la n e j c z ę ś c i m u ru z a m k o w eg o ; je d n o c z e ś n ie z a g r o z ił, ż e o b c ią ż y go c a łk o w ity m i k o s z ta m i rem o n tu , gd y b y n a d a l u c h y la ł się od re s ta u ro w a n ia z a m k u 75.
Z a k re s in g e re n c ji k ró le w s k ie j w z a rz ą d d o b ra m i z a s ta w io n y m i b y ł fo rm a ln ie w ą sk i - o g r a n ic z a ła go k o n c e p c ja feu d a ln eg o z w ie rz c h n ic tw a zastaw nego posesora w obrębie uży tkow an ych królew szczy zn . Ten stan rz e c z y p o tw ie rd z a ją fo rm u la rz e k a n c e la ry jn e k o n tra k tó w z a sta w n y c h oraz re la c je ź ró d e ł76. Je d n a k ż e p rz y z n a ć trz eb a , iż k ró l Z ygm u nt n ie z aw sze o b serw o w a ł tę z asad ę. W k r a c z a ł z p e łn ą p ow ag ą sw ego a u to ry tetu m
onar-74 Zob. Corpus iuris pol., s. 233n.
75 Zob. Acta Tom iciana, t. II, s. 232. Por. też Lustracje województwa płockiego 1565-1789,
s. XXVII.
76 Formularze konsekwentnie stwierdzają, iż posesja zastawna obejmuje również jurysdyk cję, co skądinąd wiąże się z faktem nadawania z reguły jurysdykcji zastawnikom. Zdarzają się także mandaty królewskie z tego powodu skierowane do kobiet jako starostów, np. Elżbie ta z Tarnowa, wojewodzina sandomierska, i syn jej Stanisław z Kurozwęk są tytułowani ,,capitanei Vielunenes” (MRPS IV, 387 z 1508); praktyka sprawowania sądownictwa przez podstarościch, upowszechniająca się coraz bardziej w XVI w., sytuację taką umożliwiała w stosunku do kobiet i nieletnich. Stąd też występowanie zbiorowe sukcesorów - braci jako starostów, na co zwrócił uwagę L. Ehrlich w Halickiem (Starostwa w Halickiem, s. 75-77), a czego przykłady napotyka się również na ziemiach rdzennych polskich (np. „starostowie” opoczyńscy - bracia Odrowążowie - MRPS IV, 9013 z 1509). Równocześnie jednak występu je tendencja do rozgraniczania w takim wypadku sukcesji wierzytelności od jurysdykcji, realizowana przede wszystkim zapewne wtedy, gdy spadkobiercy zastawnych posesorów
ch y n ie tylko w tedy, gdy d o strz e g a ł r z u c a ją c e się w o c z y fa k ty d ew astow a n ia m ie n ia n ieru ch o m eg o i s łu ż ą c y c h o b ro n n o śc i k ra ju z a m k ó w 77, lecz ró w n ież n ie u c h y la ł się od b ra n ia pod o p iekę u c isk a n e j p rzez ten u ta riu sz y lu d n o ści z a sta w io n y ch m ia s t i w si. N adaw ał im sw obod y od św iad czeń p rzy z a c h o d z ą c y c h k lę s k a c h elem en ta rn y ch , k o n firm o w a ł d aw n e p rz y w i le je ła m a n e p rzez z a sta w n y c h p o seso ró w w d ro d ze w y m u s z a n ia sp rz e cz n y ch z d aw n y m z w y c z a je m op łat, d a n in i p o w in n o ści, u d z ie la ł ap ro b aty p o d d an y m d la d o ch o d z e n ia sw y ch k rzy w d p rzed sąd em z a d w o rn y m 78. T ak ty k ę tę kró l op ierał z a p e w n e n a ro z s z e rz a ją c e j w y k ła d n i fo rm u larzy k o n tra k tó w z a sta w n y ch , stw ie rd z a ją c y c h z a c h o w a n ie praw k ró lew sk ich w z a sta w io n y ch d o brach 79. In te rp re ta c ja w s z a k ż e ta k a m o g ła fo rm a ln ie p o zo staw ać w k o liz ji z in n y m i u s ta le n ia m i, ty p o w y m i d la u m ó w z a sta w n y ch i p rz y z n a ją c y m i z a sta w n e m u p o seso ro w i m .in . ró w n ież ju ry s d y k c ję w o b ręb ie d óbr trz y m a n y ch w a n ty ch re z ie . S tan o w isk o Z yg m u nta I w y n i k a ło , ja k n ietru d n o się d om yślać, z d o c e n ia n ia fa k tu , iż z a rz ą d g o sp o d ar c z y o raz ju ry s d y k c ja staro stó w z a w d z ię c z a ją c y c h sw e sta n o w isk a d z ie d z i c z e n iu po p rz o d k a c h z ap isó w n a k ró le w s z c z y z n a c h sta n o w ią w y ra ź n ie sz k o d liw y elem e n t s tru k tu ry p a ń stw o w ej. O d p o w ied zialn o ść b o w iem sta- ro stó w -z a sta w n ik ó w w o b ec m o n a rch y o k a z y w a ła się w r z e c z y sam ej w z n a c z n y m stop n iu fik c y jn a . J a k d łu go d y sp on ow ali o n i sw o im i w ie rz y te ln o śc ia m i n a k ró lew szczy zn ach , d ysponow ali ró w n ież p rak ty czn ie p rzy w ile je m n ie u su w a ln o ści. W yk u p za sta w ó w łą c z y ł się, ja k w iad om o, dla
byli przez króla kwalifikowani do niedługo przewidywanej spłaty (np. MK 45, s. 442-443, Nakło w 1530; MRPS IV, 516, Sącz w 1509; MRPS, 20559, Horodło w 1541).
Znamienny jest też dokument królewski z 1519 r., wydany na prośbę szlachty zaintereso wanej w korzystaniu z prawa do połowu ryb w jeziorze Gople; król przyrzeka sprawę załatwić przychylnie, lecz po wykupieniu dóbr kruszwickich i radziejowskich: ,,quia praedicta bona, cum obligata sint, de illis libere disponere non possumus” (Acta Tomiciana, t. V, s. 13). 77 Mandaty królewskie polecały zastawnikom remontowanie zamków w ramach rozliczeń
ze skarbem lub przy dopisywaniu odpowiednich kwot do dawnych zapisów, np. Koło - MRPS IV, 8557 z 1507; Dobczyce - MK 43, s. 37-38; 1527, gdzie tenutariusz Stanisław Czarny z Witowic zobowiązał się przeprowadzić remonty zamku we własnym zakresie, a król przyrzekł mu w zamian dożywotnie zachowanie w posesji; Drahim - MK 50, k. 516; 1535. Por. też A. Wyczański, Rozdawnictwo dóbr królewskich, s. 295-296.
78 Zob. np. MK 31, s. 328, 459 - Szydłów, Radomsko; MRPS IV, 9814 - Leżajsk, 10999 - Inowrocław, 11062 - Piotrków, 11413 - Bielsko, 11585 - Smotrycz, 12231 - Częstochowa, 13637 - Radomsko, 22290 - Nieszawa, Rki 64, k. 13v-14 - Sącz: potrącenie zastawnikom, Odnowskim, z rozkazu króla 184 zł 22 gr za krzywdy wyrządzone poddanym i zwrot tymże 160 zł. Por. także Lus tracje województwa płockiego 1565-1789, s. XXVII-XXX.
sk arb u z w ielu tru d n o ś c ia m i, a c z ę s to k ro ć staw ał się w rę c z n iew y k o n aln y . Z m ia n a n a sta n o w isk u sta ro sty n a s tą p ić m o g ła z a te m je d y n ie p o śred n io - n a jc z ę ś c ie j pod p o s ta c ią a k c e p ta c ji k ró lew sk iej n a sk u p ien ie n ied o g o d n e go sta ro sty p rzez kan d y d ata n a je g o n a s tę p c ę 80. A le i tego ty p u d ec y z je m o n a rch y m o g ły w ła śc iw ie zap ad ać ty lk o z p o z y c ji s iły - w w a ru n k a ch , gdy kró l b y ł w s ta n ie p rz e ciw sta w ić się m o żn ow ład co m . S y tu a cja w ięc p raw n a zastaw n ik ó w , u z y sk u ją c y c h n a o g ół b e z sp rzeciw ó w k o n se n s y k ró lew sk ie n a ju ry s d y k c ję , k tórą ro z p o rz ą d z a li ich p rzod kow ie, b y ła b a r d z iej k o rz y stn a n iż in n y c h ten u tariu szy . D latego też d z ie d z ic z n i w p rak ty c e s ta ro s to w ie -z a s ta w n ic y z w ią z a n i są z p ie rw s z y m c h ro n o lo g ic z n ie e ta p em n ie ty lk o d eg resji sk a rb o w o ści k o ron n ej, le cz i s ła b o ś ci w ła d z y w y k o n a w cz ej n a sk u tek je j d e c e n tra liz a c ji. Z c z a se m z a s ta w n ic y u m o cn ili sw oją p o z y c ję p rzez u z y sk iw a n ą w k o n tra k ta c h z a sta w n y c h k la u z u lę, k tó ra w y łą c z a ła m o ż liw o ść w y k u p ien ia z ap isó w p rzez in n e o so b y 81. W sk u tek tego kró l tra c ił n ie ty lk o m o ż n o ś ć z a w a rc ia k o rz y s tn ie js z e g o e w e n tu a ln ie k o n tra k tu zastaw n eg o , le cz i je d y n ą n ie rz a d k o sz a n sę z a s tą p ie n ia po sw ej m y śli n ied o g o d n eg o s ta ro sty k im ś in n y m .
N ie d o strz eg a ć w agi tego w ła śn ie m o m en tu - z n a c z y to n ie p ojm ow ać g e n ez y w alk i m ię d z y m o ż n o w ła d z tw em a ś re d n ią s z la c h tą to c z o n e j na p rz e s trz e n i c z a su w y z n a cz o n eg o d a ta m i p rz y w ile jó w o n ie p o łą c z a ln o ś c i
80 W takich wypadkach uciekał się król do zmiany zastawnych posesorów. Konsens skupu Inowłodza, wydany Drzewickim w 1518 r., mówi o ruinie zamku i wyniszczeniu fol warków w tej tenucie rozparcelowanej między licznych zastawników oraz stwierdza, iż życzeniem króla jest doprowadzenie tych dóbr za swego panowania do lepszego stanu gospodarczego (MK 30, k. 182v-185v). Por. także przyp. 88.
81 Być może, że powstanie tego przywileju łączyło się dla skarbu królewskiego początkowo jedynie z nabywanymi korzyściami finansowymi (odpłatność). W miarę upływu czasu precedensy takie nadawać musiały jednak mocniejszą pozycję zastawnym posesorom. Posiadały one bowiem zupełnie inną wymowę praktyczną, gdy odnosiły się do licznych drobnych posesji rycerstwa kresowego (za Zygmunta I - najczęściej), niż gdy podkreślały wieloletnie związki rodów magnackich z kluczowymi grodami starościńskimi i uposa żającymi je kompleksami dóbr ziemskich. Jakkolwiek bowiem król rezerwował z reguły dla siebie prawo wykupu tych dóbr, to jednak w częstych okresach niedostatków skarbo wych uprawnienie takie stanowiło jedynie teorię, a natomiast skup przez osobę trzecią mógł być ze wszech miar dla króla w konkretnych warunkach wskazany. Akta Metryki zawierają liczne wpisy tych uprawnień, np. MK 31, s. 481 (1519); MK 33, s. 101 (Ostrorogowie- Lwowscy, Ostrzeszów, 1518); MK 33, s. 573 (1519); MK 43, k. 191n. (1528); MK 47, k. 203 (1532); MK 51, k. 101v, 102, 125, 167, 218v, 228v, 229 (1535-1536). Wyjątkowo tylko król zrzekał się również własnego prawa skupu, co z reguły występowało przy umorzeniu zapisu lub jego części. Na tych warunkach zostały wyzwolone z zapisów liczne starostwa woj. ruskiego z rąk dziedziców Pilczy i Chodcza i in. Ogólnie można zauważyć, iż więk szość tego typu ustępstw Zygmunt I podejmował z pozycji korzystnych dla skarbu, lecz w późniejszym okresie zjawisko to przybrało inny charakter i przekształciła się w sy stem rodowych cesji dożywocia na starostwie.
u rz ęd ó w o raz w y d a rz e n ia m i, k tó re n a p rzeł. X V I i X V II s tu le c ia ro z strz y g n ę ły o s u p rem a cji w P o lsce m o żn ow ład ztw a.
K o n s ty tu c je sejm o w e i ro z p o rz ą d z e n ia k ró lew sk ie z o b o w ią z y w a ły sta ro stó w z a sta w n y c h w in n y m stop n iu n iż n ie z a sta w n y c h . P ierw si c z ęsto zn a jd o w a li się p o z a o b o w ią z k iem p o n o s z e n ia k o n se k w e n c ji z a sw e s łu ż b o w e u c h y b ie n ia lu b b y li z a g ro ż e n i co n a jw y ż e j k a ra m i m a ją tk o w y m i. T ak np. sta ro sto m n ie z a sta w n y m z a g r o z iły u sta w y sejm u k o ro n a cy jn eg o 1507 r. p o z b a w ie n iem sta n o w isk a z a n ie w y k o n a n ie k o n s ty tu c ji łą c z ą c y c h się z eg z ek w o w a n iem u ch w alo n y ch pod atków . S ta ro sto w ie z a s ta w n i m ieli n a to m ia s t z a ta k ie ż u c h y b ie n ie p o n o sić k a rę w w y so k o ści 100 g rz y w ie n p o trą c a n y ch z k w ot z a p isa n y c h n a d z ie rż o n y m s ta ro stw ie 82. A było d u ży m ó w c z eśn ie o sią g n ię c ie m i ta k ie n aw et p o sta w ie n ie sprawy.
S ta ro sto w ie k ró le w s z cz y z n n ie o b c ią ż o n y c h z a p isa m i d łu ż n y m i sk ar b u sta ra li się w m ia rę u p ły w u cz a su , c h a ra k te ry z u ją ce g o się ro z w o jem in s ty tu c ji z a s ta w u n a d o m en ie m o n a rsz e j, zd o b y w ać z b liż o n e do z a sta w n ik ó w p rerog atyw y , u b ieg a ją c się o d o ży w o cia, a w p rz y sz ło ś ci - o c e s je na rz e c z sw y ch p o to m k ó w ju ry s d y k c ji w raz z d z ie rż e n ie m u p o sa ż a ją c y c h gród s ta ro śc iń sk i d óbr k ró lew sk ich . W te n sp o só b a n ty c h re z a n a królew - sz c z y z n a c h p rz y n o s iła p ro ceso w i d z iejó w P olsk i re n e s a n s in s ty tu c ji w ła ś ciw y ch s tru k tu rz e fe u d a ln e j83.
Je d n y m z e z n a n y c h ju ż p ierw sz y m Ja g ie llo n o m sp o so b ó w p o rz ą d k o w a n ia stan u d óbr z a sta w io n y ch b y ły re w iz je n ad ań , m a ją c e n a celu b a d a n ie le g a liz m u z ap isó w o b c ią ż a ją c y c h k ró le w s z cz y z n y i p rzy g o to w u jące z a ra z e m g ru n t pod p la n o w a n ą n a p rz y sz ło ść lik w id a c ję za sta w ó w 84. K aż d orazow o b o w iem p ro ced u ra skup u w y m a g a ła u p rzed n ieg o w ezw an ia p rzez k ró la n a p iśm ie z a s ta w n ik a do p rz e d ło ż e n ia w o k reślo n y ch te rm i n a c h d o k u m en tó w n ad aw czy ch . D latego też je d n ą z p ierw sz y ch c z y n n o ś c i sejm u k o ro n a cy jn e g o 1507 r. b y ło , ja k w iad om o, w y d a n ie u sta w y o w e ry fi k a c ji d o k u m en tó w - u staw y p o jm o w an ej ja k o w stęp do p ro g ram u skupu z a sta w ó w 85.
82 VL, t. I, f. 361. Corpus iuris pol., s. 23 (1507 i 1524). Por. też MK 22, k. 123 (1507).
83 Zob. T. Manteuffel, Problem feu dalizm u polskiego, PH, t. XXXVII, 1948, s. 62-71; Z. Kacz marczyk, B. Leśnodorski, Historia państw a i praw a Polski, t. II: od połow y XV w ieku do r. 1795, Warszawa 1966, s. 77, 133, 147.
84 Por. s. 55 i przyp. 59, s. 61 i przyp. 81-82.
P rz e b ie g k o le jn y c h r e w iz ji d o k u m en tó w n a d a ń i zap isó w , p rz ep ro w a d z a n y c h z a rz ą d ó w Z y g m u n ta I, w y m a g a z b a d a n ia i u s ta le n ia , k ied y i w ja k im z a k r e s ie re a liz o w a n a p rz e z k a n c e la r ię k o r o n n ą a k c ja k o n tro li d o k u m e n tó w p o s ia d a ła c h a ra k te r o d rę b n e j re w iz ji, k ie d y n a to m ia s t s ta n o w iła je d y n ie c h ro n o lo g ic z n y etap z w a rteg o p rz e d s ię w z ię c ia ro z c ią g n ię te g o w c z a s ie lu b o d w ro tn ie - o d n o siła się ty lk o do je d n o ra z o w y c h , k o n k re tn y c h tr a n s a k c ji z w ie rz y c ie le m . W y r a ź n e c e c h y r e w iz ji p o sia d a ła k o n tro la d o k u m en tó w d o k o n a n a p rz e z k a n c le rz y : b isk u p a M a cie ja D rz e w ic k ieg o (ok. 1 5 1 4 -1 5 1 5 ) o raz T o m a sz a S o b o c k ie g o (1 5 4 5 -1 5 4 7 )86. J a k się w y d a je, z r e w iz ją M a c ie ja D rz e w ic k ieg o w ią ż e się k o n tro la o g óln a u p ra w n ie ń p o s ia d a n y c h n a z ie m ię , k tó re j p rz e p ro w a d z e n ie d la Podola z le c ił k ró l w 1514 r. b isk u p o w i i s ta ro ś c ie k a m ie n ie c k im . K o n tro li w y ty c z o n o z a k r e s sz ero k i, o b e jm u ją c n ią d o bra k ró le w s k ie , d z ie d z ic z n e oraz le n n e . Z b a d a n e d o k u m e n ty m ia ły b y ć n a s tę p n ie w n ie sio n e w s p e c ja ln ą k się g ę , k tó ra b y d a ła o b ra z s ta n u p o s ia d a n ia n a z ie m ia c h P od ola. S z la c h ta ty c h z ie m z o s ta ła z o b o w ią z a n a p od ry g o rem u tra ty p o s ia d a n y ch d óbr do p rz e d ło ż e n ia sw y c h p rz y w ile jó w . Z n a m ie n n y b y ł p ro te st p rz e c iw tej a k c ji „p ew n y ch s e n a to ró w ” i n ie u s tę p liw e sta n o w is k o k r ó la 87.
B y ć m o ż e , ż e p o ś w ia d c z e n ie m p rz e p ro w a d z e n ia r e w iz ji c z y w e ry fi k a c ji n a d a ń b y w a ją lic z n ie n ie k ie d y w p e w n y ch la ta c h w y stę p u ją c e w p i sy do a k t M e try k i, z a w ie ra ją c e k o n fir m a c ję p o s ia d a n y ch u p ra w n ień z a s ta w n y c h p o seso ró w . W w ię k s z o ś c i w y p a d k ó w m o ż n a n ad to z a o b serw o w a ć r o z s z e r z e n ie ty c h u p ra w n ie ń n a z a c h o w a n ie p o s e s o ra w d o ż y w o c iu , a rz a d z ie j - p r z y r z e c z e n ie , iż n ie z o s ta n ie p rz e z o so b y tr z e c ie
86 Na rewizje te zechciała mi zwrócić uwagę dr I. Sułkowska-Kurasiowa. Nasuwa się py tanie, czy nie zachodzi praktycznie ciągłość między rewizją na sejmach 1507 i 1508 r. oraz rewizją 1514 r., gdyż w całym tym okresie Zygmunt I prowadził, jak wiadomo, ener gicznie akcję skupu zastawów. Por. także np. mandat królewski z 1509 r., wydany na sej mie piotrkowskim, polecający przedstawienie dokumentów na królewszczyzny: Lelów, Wolbrom, Zaborowie (Przeborowie?), Ojców, Lipnice, Bobrek (MK 24, k. 1). Ojców i Prze- borowie znalazły się następnie w ręku Jana Bonera (przyp. 17), później - królowej Bony. Na Wolbromiu mieli zapisy Szafrańcowie, uzupełnione w 1527 r. zapisem 6 tys. zł posagu Anny, Katarzyny i Zuzanny, córek Hieronima Szafrańca oraz Reginy, córki Katarzyny Tel-
niczanki i króla (MRPS IV, 8784, 15334, 15512; A. Pawiński, M łode lata Zygmunta Starego,
s. 33). Skup Lelowa nastąpił w 1533 r. (Rki 73, k. 77-77v).
87 Pierwszy mandat królewski w tej sprawie - Wilno, 13 I 1514. Drugi mandat - Wilno, 18 VI 1514, nadmieniał, iż starosta, Stanisław Lanckoroński, nie wykonał dotychczas polecenia króla zapewne powodowany opozycją „pewnych senatorów”. „Cum itaque utilitatem Reipublicae in hoc quaerimus et non privatarum personarum iniuriam, man damus iterum tibi” - stwierdzał król, utrzymując w mocy wydane polecenie. Zob. Corpus iuris pol., s. 296-297, 305.
skup iony, ja k n a to ju ż z w ró c o n o uw agę. Sp raw y te w y m a g a ją b liż s z e g o o m ó w ie n ia .
T r a n s a k c je d o b ra m i z a s ta w n y m i w ią z a ły się o g ó ln ie z b e z p o ś r e d n i m i lu b u b o c z n y m i k o r z y ś c ia m i s k a rb u k ró le w sk ie g o , p o le g a ją c y m i c z y to n a p o d n ie s ie n iu w y s o k o ś c i z a p isu , c z y n a o d rę b n e j, d o ra ź n e j o d p łat n o ś c i. Z a s ta w n i p o s e s o rz y p rz e p ro w a d z a li z e sw ej stro n y o p e ra c je m a ją tk o w e , m a ją c e z a p rz e d m io t d z ie rż o n e d o bra k ró le w s k ie : o b c ią ż a li je w ła sn y m i d łu g a m i lu b - co b y ło ty p o w e - z a p isy w a li n a n ic h z a b e z p ie c z e n ie p o s a g u i w ia n a m a łż o n k i. Z d a rz a ć się te ż m o g ło , iż n a sk u tek w ła sn y c h z o b o w ią z a ń w y stę p o w a li o n i do k ró la z w n io s k ie m o z e z w o le n ie n a skup p rz e z o so b ę trz e c ią .
R ó w n o leg le r o z w ija ł się sy ste m w y k u p y w a n ia z a s ta w ó w p rz e z o so b y tr z e c ie z in ic ja ty w y s k a rb u k ró le w sk ie g o , z a in te re so w a n e g o w z m ia n ie p o s e s o ra z a s ta w n e g o z e sw ej stro n y z e w zg lęd ó w c z y to p ie n ię ż n y c h (w y ż sz y z a p is lub o d p ła tn o ś ć b e z p o ś r e d n ia ), g o s p o d a rc z y c h (u s u n ię c ie p o s e s o ra d ew a stu ją ce g o d o bra)88, c z y p e rs o n a ln y c h (p o lity k a n a d a ń d w o ru k ró le w sk ie g o ). T a k ie je d n a k z a b ie g i s k a rb u k ró le w sk ie g o n ie p o k o iły z a sta w n ik ó w .
Z a ra z e m w ię c p o s e s o rz y z a s ta w n i, z a in te re s o w a n i w z a c h o w a n iu sw y ch praw , u b ie g a li się o d o k u m e n ty „ k o n s e rw a c ji”. P rz y s p o so b n o ś ci ic h w y sta w ia n ia , c z y to a k tu a ln e m u z a s ta w n ik o w i, c z y je g o s u k c e so ro m , sk a rb k ró le w s k i u z y sk iw a ł w p e w n y ch w y p a d k a c h c z ę ś c io w e u m o rz e n ie sw ego z a d łu ż e n ia . Gdy b r a k o ty m w d o k u m e n c ie n a d a n ia w z m ia n k i, d o m n ie m y w a ć się m o ż n a je d n o ra z o w e j o d p ła tn o ś c i g o tó w k o w ej, d o k o n y w a n e j n a r z e c z s k a rb u k ró le w sk ie g o . L ic z n ie w y stę p u ją c e w M e try c e K o ro n n ej w p isy „ k o n s e rw a c ji” z a s ta w n y c h p o s es o ró w ś w ia d c z ą n ie ty l ko o s z e rz e j z a k r o jo n y c h a k c ja c h re w iz y jn y c h , n a co z w ró c o n o ju ż u w a gę, n ie ty lk o m ó w ią o z a in te re s o w a n iu ty m i sp raw am i sk a rb u , le cz ta k ż e w s k a z u ją n a p rz e z o rn o ś ć z a s ta w n ik ó w z a b e z p ie c z a ją c y c h sw e praw a su k c e s y jn e .
88 Zob. przyp. 80. Częste zmiany posesorów zastawnych, dyktowane bądź to interesem wierzy cieli, bądź skarbu królewskiego, dawały okazję do pogłębiania procesu dewastacji gospodar czej zastawionych dóbr domeny. W tych bowiem sytuacjach zastawnicy, niepewni trwałości swego stanu posiadania, prowadzili gospodarkę nierzadko wręcz rabunkową. Król Zygmunt, jakkolwiek do transakcji takich czasami się uciekał, dostrzegał w pełni katastrofalne dla stanu królewszczyzn skutki owego systemu, czemu dał mocny wyraz w dokumencie nadania królowej Bonie królewszczyzn woj. płockiego z 1530 r., wskazującym na dewastację tamtej szej domeny ziemskiej wskutek nieustannych zmian jej zastawnych posesorów (MK 44, s. 513-514. Por. też Lustracje województwa płockiego 1565-1789, s. XXVII).
W arto m oże podkreślić zbieżność czasow ą, zachod zącą m ięd zy rew izją na dań podolskich, zarząd zoną w 1514 r. m andatem królew skim datow anym w W ilnie, a zain icjow an ą rów n ocześn ie przez Zygmunta I d ziałalnością porząd ku jącą stan dom eny W ielkiego Księstwa. B ezp ośred nim pow odem były niewąt pliwie w obu w ypadkach naglące potrzeby wojny m oskiew skiej. W ogólnym jed n ak spojrzeniu n a politykę skarbow ą króla Zygm unta są to tylko chronolo giczne ogniwa zw artego ciągu posunięć, zm ierzających do tego sam ego celu, tj. do restytu cji pełnego zasobu dom eny m onarszej. Podobnie odpow iednikiem akcji, prow adzonej uprzednio w Koronie, były w eryfikacje nadań, przeprowa d zane n a Litwie, i przyjm ow anie rozw iązań, takich ja k rezygnacja z zapisów za cen ę dożyw ocia, a następnie - uchw ała sejm u w ileńskiego 1528 r. o podatku przeznaczonym n a wykup zastaw ionych dóbr hospodarskich89.