domeny ziemskiej
WIELKOPOLSKA Z WOJ. RAWSKIM
Konin, Kościan, Łęczyca, Przedecz, Rawa 5 tenut MAŁOPOLSKA
Biecz, Chęciny, Kazimierz, Korczyn, Olsztyn,
Sandomierz, cześć wielkorządów 7 tenut PRUSY KRÓLEWSKIE
Malbork l tenuta
WOJ. BEŁSKIE, PODOLSKIE, RUSKIE
Lubaczów, Lwów (wraz z Kamionką i W iśnią),
Ratno, Sanok 6 tenut
Razem 19 tenut
Z wymienionych pięciu tenut wielkopolskich dwie były obciążone za pisem na rzecz królewny Elżbiety (Łęczyca, Przedecz), jedna zaś została zastawiona na sejmie koronacyjnym 1507 r. w związku z pożyczką na opłacenie kosztów poselstwa do Moskwy (Rawa) i znajdowała się przez ok. 10 lat w ręku zastawnych posesorów. Z ośmiu królewszczyzn m ało polskich odpadły dwie - Kazimierz, na który przeniesiono w 1510 r. zapis ze starostwa lubelskiego, oraz Biecz - w zw iązku z pożyczką na cele woj ny pruskiej; dobra korczyńskie obciążał również zapis na rzecz królew skiej siostry2.
2 W ykazany tu stan posiadania Zygmunta I w 1507 r. odbiega znacznie od danych Rutkow skiego (por. s. 6 4 -6 5 i przyp. 93), który w ym ienił jako eksploatowane przez skarb tenuty faktycznie za Aleksandra zastawione (być może w końcowym okresie, co spowodowało łatwą omyłkę): Bełz, Gostynin, Halicz, Lublin, Niepołomice, Płock. O zapisach królewny Elżbiety zob. s. 65 i przyp. 96. Nadto królewna pobierała część dochodów z Chęcin (Inw. LIV, 9, k. 81v). Sanok był przez Aleksandra nadany M ikołajowi Kam ienieckiem u, w o jew odzie krakowskiemu, w użytkow anie (MRPS IV, 10241). Rawę król zastaw ił 25 II 1507 r. Janow i Andrzejowi Buczackiemu (MK 23, s. 105). Inne dane - w zestaw ieniach tabelarycz
W ciągu lat następnych przybywały stopniowo dobra wyzwalane z zastawów, tak że do 1530-1531 r. stan liczbowy królew szczyzn nada wanych tenutariuszom odpłatnie wzrósł prawie dwukrotnie - z 19 tenut na 38 tenut (tab. 13, 14, 15). Nadto powróciło teoretycznie do skarbu 9 tenut wyzwolonych z antychrezy, lecz nieprzysparzających bieżąco królowi wpływów ze względu na to, że zostały nadane doraźnie w użytkow anie. Ogólnie więc w skład domeny ok. 1530 r. wchodziło orientacyjnie 47 tenut, w czym nadania w arendę i zarząd stanowiły łącznie 81% (38 tenut), a w użytkow anie odpłatne i nieodpłatne - 19% (9 tenut)3. W latach 1532-1548 zostało przywrócone domenie 13 kolej nych wyzwolonych z zastawu tenut4.
Ostatecznie Zygmunt I dysponował w 1548 r. liczbą 65 tenut (zob. tab. 7). Za uprzejmie mi udzielone inform acje dotyczące lokalizacji królew- szczyzn dziękuję prof. dr W. Pałuckiemu.
Zestawienie tenut mazowieckich, przejętych 1 IV 1548 r. przez królową Bonę, przeniosła autorka do drugiej części niniejszego opracowania.
3 Krzepice, Gródek - M ikołajow i Szydłowieckiem u; Szydłów - Krzysztofowi Szydłowie- ckiemu; Krzeczów, Ojców - Janow i Bonerowi, który początkowo z tych dóbr rozliczał się (por. s. 8 9-90 i przyp. 17) i po którym przejął je Seweryn Boner; nadania na rzecz Bony tych tenut - zob. s. 149-153 i przyp. 27, 31. Przemyśl faktycznie dzierżył Kmita po ekste nuacji zapisu (por s. 9 3-94 i przyp. 25) w arendzie za 600 zł rocznie od 1521 r. (MK 35, k. 235-239). Kontrakt upow ażniał króla do korzystania z lasu starostw a w łącznie z budul cem na szkuty. Kmita był obow iązany do reperacji dróg, mostów i budynków. W reje strach skarbowych brak danych o w płatach Kmity; król kilkakrotn ie darowywał mu okre sowo czynsz dzierżawny (1521, MK 35, k. 235-239 - na 3 lata; 1525, MK 39, k. 438 - na kolejne 3 lata); w 1532 r. rozliczył Kmita połowę czynszu za wydatki na sejm ie (MRPS IV, 16422). W 1538 został sporządzony na czas do 1552 r. kontrakt ekstenuacji przez Kmitę sum w yłożonych na wykup M ościsk z 6 wsiam i oraz na remont kapitalny zam ku przemy skiego (MK 55, k. 12); kontrakt ten upadł w 1548 r. (zob. przyp. 14). Skała - zob. przyp. 11. Sztum - zob. przyp. 12. Zawichost, nadany w użytkow anie m arszałkow i i ochm istrzow i królowej Barbary, Stanisławowi Jarockiem u (Inw. LIV, 9, k. 105-107; 1513), zn alazł się następnie w ręku M aciejow skich - por. przyp. 12.
4 Ogółem liczba tenut w tym czasie zwiększyła się o 18 w porównaniu z zarejestrowanymi uprzednio, lecz 2 tenuty utworzono na skutek podziału macierzystego starostwa lwowskie go w 1534 r. (Kamionka i Wiśnia); nadto w W ykazie tenut 1548 r. znalazły się 3 tenuty nie rejestrowane w urzędzie podskarbińskim w okresie poprzednim, tj. Olsztyn (użytkowanie M ikołaja Szydłowieckiego do 1532), Pilzno i Chm ielnik (poprzednio zastawy). W wyniku natom iast likwidacji zastawów dokonanej w omawianym okresie przybyło 13 tenut, tj. M iędzyrzecz, G ostynin, Koszyce, Lelów, Sącz, Golub, Puck, Tczew, H alicz, Kołomyja, Luboml, Rohatyn, Śniatyn (tab. 2, 21-28).
TABELA WYKAZ TENUT. DOMENA ZIEMSKA OKOŁO POŁ. XVI W. 7 - WIELKOPOLSKA, WOJ. RAWSKIE, MAŁOPOLSKA, PRUSY KRÓLEWSKIE, WOJ. BEŁSKIE, PODOLSKIE I RUSKIE
(DOBRA W GESTII SKARBOWEJ Z WYŁĄCZENIEM ZASTAWÓW) Dzielnica Nazwa tenuty Stan w 1507 Stan w 1548 Tenutariusz
Wielkopolska (11 tenut)
Bolesławiec zastaw arenda; 1548 - z dożywociem
Jakub Wilamowski, dworzanin król. Brzeźnica zastaw zarząd Spytek z Tarnowa,
podskarbi kor., kaszt. radomski
Inowrocław zastaw arenda Janusz Latarski, wda pozn.
Konin skarb król. arenda: 1547 - z dożywociem
Stanisław Dziaduski, celnik pozn.
Kościan skarb król. arenda Piotr Opaliński, kasztelan gniezn., ochmistrz Zygmunta Augusta Łęczyca skarb król.
(oprawa Elżbiety)
arenda Florian Komorowski, skarbnik brzeski; ekspektatywa dla Stanisława Łaskiego, wdy sieradzkiego Międzyrzecz zastaw arenda Wawrzyniec Myszkowski,
kaszt. sądecki Nieszawa zastaw arenda Piotr Służewski, wda
kaliski Przedecz skarb król. (oprawa Elżbiety) arenda: 1547 - z dożywociem Wojciech Korycieński, chorąży kaliski
Pyzdry zastaw zarząd; 1547 - z dożywociem
Erazm z Kretkowa, późn. kaszt gnieźn.
Sieradz z Piotrkowem
zastaw zarząd Stanisław z Tarnowa, miecznik krak., s. Spytka, późn. podskarbi kor. Woj. rawskie
(3 tenuty)
Gostynin zastaw arenda: 1547 - z dożywociem
Stanisław Wolski, s. Pawła kanclerza Rawa skarb król. arenda; 1547 -
z dożywociem
Jan Trczieński, dworzanin król., burgr. krak. Sochaczew zastaw zarząd Stanisław Borek
z Trczieńca, wojski sochach.
TABELA WYKAZ TENUT. DOMENA ZIEMSKA OKOŁO POŁ. XVI W. 7 - WIELKOPOLSKA, WOJ. RAWSKIE, MAŁOPOLSKA, PRUSY KRÓLEWSKIE, WOJ. BEŁSKIE, PODOLSKIE I RUSKIE
T (DOBRA W GESTII SKARBOWEJ Z WYŁĄCZENIEM ZASTAWÓW) Dzielnica Nazwa tenuty Stan w 1507 Stan w 1548 Tenutariusz
Małopolska ze Śląskiem
Chęciny skarb król. arenda Hieronim Szafraniec, sekretarz król. (19 tenut) Korczyn skarb król.
(oprawa Elżbiety) zarząd; 1548 - z dożywociem Andrzej Gnojeński, burgrabia krak.
Koszyce zastaw zarząd Spytek z Tarnowa, podskarbi kor. Krzeczów zastaw dożywotnie
użytkowanie
królowa Bona
Krzepice zastaw zarząd Spytek z Tarnowa, podskarbi kor. Lelów zastaw w rejestracji
skarbu; bez wpłat; 1546 - dożywotnie użytkowanie
Jan Tęczyński, wda sandom. marsz. nadw. kor.; ekspektatywa na stwo lubel. dla s. Stanisława, sty bełskiego (1547) Lublin zastaw arenda
Ojców zastaw dożywotnie użytkowanie
królowa Bona
Olsztyn skarb król. arenda Piotr Opaliński, kaszt. gniezn.
Oświecim zastaw zarząd Seweryn Boner, kaszt. sądecki; burgr., żupnik, wielkorządca krak. Pilzno zastaw w rejestracji
skarbu, bez wpłat
Jan Tarło, późn. kaszt. małogoski
Radom zastaw arenda Piotr Firlej, wda lubel. Sandomierz skarb król. arenda Jan Tarnowski, kaszt. krak.;
hetman w. kor. Sącz zastaw arenda: 1547 -
z dożywociem
Jan Ocieski, kaszt. biecki, podkom, i burgr. krak., późn. kanclerz
Spisz zastaw zarząd Piotr Kmita, marsz. w. kor., wda krak.
TABELA WYKAZ TENUT. DOMENA ZIEMSKA OKOŁO POŁ. XVI W. 7 - WIELKOPOLSKA, WOJ. RAWSKIE, MAŁOPOLSKA, PRUSY KRÓLEWSKIE, WOJ. BEŁSKIE, PODOLSKIE I RUSKIE
y (DOBRA W GESTII SKARBOWEJ Z WYŁĄCZENIEM ZASTAWÓW) Dzielnica Nazwa tenuty Stan w 1507 Stan w 1548 Tenutariusz
Małopolska ze Śląskiem (19 tenut)
Szydłów zastaw w rozliczeniu za stacje i budynki zarząd Marcin Zborowski, podczaszy król. Wielkorządy krak. cz. zastaw (Proszowice, Czechów, Słomniki, dochody m. Krakowa)
zarząd Seweryn Boner, jw.
Zator zastaw zarząd tenże Zawichost zastaw w użytkowaniu
na 10 lat (1543-1553)
Stanisław Maciejewski kaszt. żarnowski
Prusy Człuchów zastaw arenda Janusz Latalski, wda pozn. Królewskie
(9 tenut)
Gniew zastaw arenda Achacy Czema, wda malborski
Golub zastaw arenda: 1535 - z dożywociem
Stanisław Kostka, wda po morski, podskarbi ziem pruskich
Malbork skarb król. zarząd Szczęsny Srzeński, wda płocki, sta malborski i prefekt załogi zamkowej. Stanisław Kostka, podskarbi pruski, szafarz malborski
Puck zastaw zarząd Stanisław Kostka jw. Sztum zastaw arenda: 1532 -
z dożywociem
Achacy Czema, wda malborski
Świecie zastaw arenda Jerzy z Konopat, s. Jerzego wdy pomorskiego Tczew zastaw arenda Stanisław Kostka, jw. Tuchola zastaw arenda Fabian Czema, kaszt. gdański późn. wda pomorski, nast. malborski
TABELA WYKAZ TENUT. DOMENA ZIEMSKA OKOŁO POŁ. XVI W. 7 - WIELKOPOLSKA, WOJ. RAWSKIE, MAŁOPOLSKA, PRUSY KRÓLEWSKIE, WOJ. BEŁSKIE, PODOLSKIE I RUSKIE
T (DOBRA W GESTII SKARBOWEJ Z WYŁĄCZENIEM ZASTAWÓW) Dzielnica Nazwa tenuty Stan w 1507 Stan w 1548 Tenutariusz
Woj. bełskie, podolskie,
Bełz zastaw arenda Stanisław Tęczyński, s. Jana (por. Lelów, Lublin) ruskie Chełm zastaw zarząd Gabriel Tarło, krajczy król. (23 tenuty) Chmielnik zastaw dożywotnie
użytkowanie
Jan Twardowski, kaszt. krak., hetman w. kor. wraz z Janem Mieleckim, kaszt. wiślickim
Drohobycz zastaw arenda Wojciech Starzechowski, kaszt. bełski; ekspektatywa dla syna Jana (1548) Gródek zastaw zarząd Wojciech Lisowski, wojski
stryjski Halicz zastaw arenda: 1547 -
użytkowanie na czas pełnienia urzędu hetmana polnego
Mikołaj Sieniawski, wda bełski, hetman polny kor.
Hrubieszów zastaw zarząd Andrzej Dembowski, chorąży łęczycki Kamionka skarb król.
(cz. stwa lwowskie go)
zarząd Jan Rychcicki
Kołomyja zastaw wraz z Haliczem - jw.
Mikołaj Sieniawski, jw.
Krasnystaw zastaw arenda Mikołaj Bogusz, Wojski lubel. Lubaczów skarb król. (?) użytkowanie na czas pełnienia urzędu hetmana wielkiego
Jan Tarnowski, kaszt. krak., hetman w. kor.
Luboml zastaw arenda Mikołaj Grabia, podkancle rzy kor., kaszt. chełmski Lwów skarb król. arenda Mikołaj Odnowski, późn.
TABELA WYKAZ TENUT. DOMENA ZIEMSKA OKOŁO POŁ. XVI W. 7 - WIELKOPOLSKA, WOJ. RAWSKIE, MAŁOPOLSKA, PRUSY KRÓLEWSKIE, WOJ. BEŁSKIE, PODOLSKIE I RUSKIE
T (DOBRA W GESTII SKARBOWEJ Z WYŁĄCZENIEM ZASTAWÓW) Dzielnica Nazwa tenuty Stan w 1507 Stan w 1548 Tenutariusz
Woj. bełskie, podolskie,
ruskie (23 tenuty)
Przemyśl zastaw arenda: 1548 -dożywotnie użytkowanie
Piotr Kmita, marsz. w. kor., wda krak.
Ratno skarb król. arenda Jan Święcicki, wojski drohicki
Rohatyn zastaw zarząd Andrzej Tęczyński, kaszt. lubel.
Sanok skarb król. arenda Mikołaj Wolski, kaszt. sandom.
Skała zastaw użytkowanie Hieronim Lanckoroński, dworzanin król. Sokal zastaw użytkowanie (?) Mikołaj Miszech, burgr.
krak., podkom. Zygmunta Augusta
Sniatyn zastaw w rejestracji skarbu; bez wpłat
Andrzej Tęczyński, kaszt. lubel. (por. Rohatyn)
Tyszowce zastaw zarząd Aleksander Łaszcz, podkom. bełski Wiśnia skarb król. (cz. stwa lwowskie go) użytkowanie czasowe
Piotr Kmita, marsz. w. kor., wda krak.
Zamech zastaw arenda Mikołaj Pilecki, kaszt. lwowski; ekspektatywa dla Zygmunta Ligęzy, podczaszego Zygmunta Augusta
Razem 65 tenut