gromada: ssaki (Mammalia) rząd: gryzonie (Rodentia) rodzina: myszowate (Muridae)
gatunek: mysz leśna (Apodemus flavicollis)
liczebność w Polsce: gatunek pospolity, nieobjęty ochroną wysokość: ok. 4 cm
długość ciała: 8–13 cm (plus ogon do 12 cm) waga: 20–60 g
długość życia: ok. 24 miesięcy
Mysz leśna zwana jest czasami wielkooką leśną ze wzglę-du na bardzo wzglę-duże, okrągłe oczy, o średnicy ok. 5 mm. Duże uszy, eleganckie wąsy czuciowe, ładnie zharmonizowana ru-dawobrązowa sierść na grzbiecie i głowie oraz połyskująca na żółto pierś, białe podbrzusze i „wysportowana”, smukła sylwetka składają się na obraz tego pełnego uroku drobnego gryzonia.
Mysz leśna występuje na terenie całej Polski. Razem z nornicą rudą tworzy dominujące pod względem liczebności populacje gryzoni w polskich lasach (przy czym myszy są
znacznie większe i silniejsze niż nornice, dlatego te starają się nie wchodzić myszom w drogę). Zamieszkuje lasy liściaste i mieszane, a także rozległe parki i ogrody, nawet w centrach dużych miast. Jesienią i zimą w poszukiwaniu pożywienia często sprowadza się w pobliże siedzib ludzkich i do budyn-ków położonych w sąsiedztwie lasu.
Myszy leśne to typowe samotniki. Inaczej niż wiele gry-zoni nie żyją w koloniach – każdy osobnik zajmuje własne terytorium, które bardzo dokładnie penetruje. Mieszkają w podziemnych norach, z dwoma lub trzema wyjściami, pod korzeniami drzew, w opuszczonych gniazdach pta-ków, dziuplach i budkach lęgowych, na poddaszach domów
Optymalnym środowiskiem życia myszy leśnej są lasy liściaste z bogatymi warstwami ściółki i runa leśnego oraz miejscami, gdzie znajdują się leżące i rozkładające się pnie i gałęzie
Mysz leśna – najwszechstronniejszy z leśnych gryzoni 163
i w budynkach gospodarczych. Wydawałoby się, że wypa-trzenie przedstawiciela tak licznego i aktywnego gatunku nie powinno sprawiać problemów, a jednak nie jest to proste.
Można oczywiście liczyć na łut szczęścia.
Wiele razy, siedząc w lesie na jakimś pieńku lub po pro-stu na ziemi, słyszałem charakterystyczny szelest w ściółce leśnej. Przyglądałem się uważnie i po jakimś czasie udawało mi się zobaczyć przemykającego gryzonia, ryjówkę lub za-skrońca. Gryzoń jednak w 95 proc. przypadków okazywał się nornicą rudą, a mysz leśna trafiała się tylko sporadycznie.
Wyjaśnienie tego jest proste: myszy są aktywne wieczorem i nocą; za dnia można je zobaczyć tylko wyjątkowo.
Aby dostać się do wnętrza żołędzia, mysz przytrzymuje go w przednich łapkach i siekaczami szybko ściera skorupkę
Kto chce obserwować mysz leśną w naturalnych warun-kach, ma do dyspozycji tylko godziny wschodu słońca oraz wieczorne przed zapadnięciem zmroku. Świecenie w nocy latarką nie ma najmniejszego sensu i może tylko spłoszyć zwierzęta.
Należy pamiętać, że myszy leśne mają swoje upodoba-nia. Najczęściej odżywiają się owocami i nasionami roślin, zwłaszcza drzew: dębu, buka, grabu, lipy, klonu i leszczyny.
Dietę uzupełniają zielonymi częściami roślin, drobnymi bez-kręgowcami, a nawet jajami ptaków. Ich ulubionym pokar-mem są jednak żołędzie i bukiew.
Nie bez znaczenia jest pora roku.
Jak każdy drobny gryzoń myszy leśne podlegają sezo-nowym wahaniom liczebności.
Najmniej ich jest późną zimą i na przedwiośniu. Pod ko-niec lutego zaczynają się rozmnażać i aż do jesieni liczebność populacji systematycznie rośnie. Samica myszy leśnej wydaje na świat potomstwo od trzech do pięciu razy w ciągu roku, w każdym miocie od czterech do siedmiu młodych. Sezon rozrodczy kończy się pod koniec października i od tej pory myszy stopniowo ubywa.
Oprócz cyklów sezonowych u gryzoni występują jeszcze cykle wieloletnie, związane z owocowaniem drzew. Dęby i buki nie owocują co roku jednakowo obficie. Co sześć do dziewięciu lat w tzw. latach nasiennych urodzaj jest najwięk-szy. Stuletnie drzewo produkuje wtedy dziesiątki tysięcy owoców. Potem następuje rok nieurodzaju i kilka lat prze-ciętnych. Niezwykłym zjawiskiem jest przy tym korelacja lat nasiennych kilku gatunków: dębów, klonów, grabów i lip.
Liczba myszy leśnych jest największa w roku następują-cym po nasiennym. Zwierzęta mają wtedy pod dostatkiem
Mysz leśna – najwszechstronniejszy z leśnych gryzoni 165
opadłych na ziemię owoców oraz nasion i zdarza się, że zachęcone obfitością pokarmu rozmnażają się nawet zimą.
Jesienią po roku nasiennym liczebność myszy leśnych w le-sie grądowym lub buczynie sięga 100 os./ha. To najlepszy, a zarazem ostatni moment na prowadzenie obserwacji – do wiosny następnego roku przeżywa zazwyczaj mniej niż 10 proc. populacji, w związku ze zmniejszeniem się ilości do-stępnego pokarmu i presją drapieżników. Na myszy polują:
łasice, kuny, lisy, myszołowy, orliki, puszczyki, płomykówki i wiele innych zwierząt.
Wiemy już, że najlepiej prowadzić obserwacje wieczorem – w okresie późnego lata i jesieni, kiedy myszy są najliczniej-sze, a do tego bardzo intensywnie żerują i gromadzą zapasy
Mysz wykazuje sporą inteligencję – wykorzystuje wprasowane w ziemię żołędzie na leśnej drodze, dzięki czemu ma łatwy dostęp do ich zawartości
żywności na zimę. Składają je w norach, dziuplach i budkach dla ptaków, w pobliżu swoich dziennych kryjówek. Najodpo-wiedniejszym środowiskiem jest las z dużą ilością dojrzałych dębów, buków i innych drzew liściastych.
Aby sobie ułatwić zadanie, warto poszukać śladów.
Myszy leśne mieszkają głównie w norkach, które mają dość charakterystyczny wygląd. Znajdują się u podstawy pni, zamaskowane gęstymi trawami lub gałęziami. Okrągły otwór wejściowy (o średnicy 3–4 cm) znajduje się na środku kop-czyka, usypanego z ziemi wyniesionej przez mysz z wnętrza norki. Cenną wskazówką są też ślady żerowania – myszy leśne wygryzają duże okrągłe dziury w łupinach żołędzi czy orzechów laskowych i przez te otwory stopniowo wyjadają
Mysz leśna najchętniej wybiera na mieszkanie plątaninę korzeni, butwiejące pnie, sterty gałęzi i inne leśne zakamarki
Mysz leśna – najwszechstronniejszy z leśnych gryzoni 167
zawartość. Nie jest to dla nich proste zadanie, ponieważ mu-szą dobrze zaklinować żołądź, aby przegryźć jego osłonkę.
Radzą z tym sobie na różne sposoby.
Wielkim zaskoczeniem było dla mnie spotkanie z okaza-łym osobnikiem myszy leśnej żerującym na żwirowej drodze, po której od czasu do czasu jeździły ciężkie samochody. Mysz biegała z miejsca w miejsce, pozornie bez sensu, a co jakiś czas przystawała i skrobała coś w ziemi. Udało mi się podejść dość blisko i wtedy zorientowałem się, w czym rzecz. Zwierzątko zatrzymywało się przy wprasowanych w drogę przez koła samochodów żołędziach, z których górna część wystawała nad powierzchnię, wygryzało wierzchnią warstwę i po paru chwilach dostawało się do środka. Żołądź tkwił w ziemi jak w imadle, więc mysz nie musiała się specjalnie wysilać. Nad drogą zwisały gałęzie starych dębów, świeże dostawy żołędzi miała więc zapewnione. Widziałem ją tam jeszcze kilka razy, zawsze pochłoniętą tą samą czynnością.
Nie zawsze możemy liczyć na tyle szczęścia.
Myszy leśne, choć żyją prawie wszędzie, wydają się nie-uchwytne, i zwykle trzeba się na nie naczekać. Na zasiadkę bardzo dobrze nadają się miejsca w pobliżu butwiejących pni, wykrotów i wystających nad powierzchnię korzeni.
Szczególną uwagę zwracamy na nory, dziuple i wszystko inne, co kojarzy się z zakamarkiem odpowiednim na kryjów-kę dla myszy. Zwierzęta te żyją także w gęstych zaroślach krzewiastych, stertach gałęzi, gęstych trawach itp. Z moich doświadczeń wynika, że ulubionym przez nie miejscem są kupy chrustu. Gryzonie sprawnie poruszają się w plątaninie gałęzi, która jednocześnie stanowi świetną kryjówkę przed drapieżnikami. Oczywiście im więcej w pobliżu śladów zi-dentyfikowanych jako mysie, tym szanse są większe.
Mysz patroluje na-szą korzyść działa fakt, że nie jest to gatunek szczególnie płochliwy i nie rezygnuje z żero-wania, gdy w pobliżu siedzi spokojnie i cicho zachowujący się
wielkookiej leśnej godzinę lub półtorej przez kilka kolejnych wieczorów, mamy szansę zobaczyć różne ciekawe zachowa-nia: zwinne lawirowanie między przeszkodami terenowymi, metrowej długości i półmetrowej wysokości susy dawane bez rozbiegu, wspinaczkę po pniach drzew, nawet do warstwy koron na wysokości ponad 20 m, balansowanie na cienkich
Wspinaczkę po drzewach ułatwiają myszy stosunkowo duże łapki i bardzo długi ogon, którym zwierzę balansuje, żeby utrzymać równowagę
gałązkach owocujących krzewów, stawanie słupka i wiele innych. Kilka razy obserwowałem mysz leśną penetrującą swój rejon zamieszkania i zawsze zadziwiała mnie swoją zręcznością, szybkością i gracją ruchów.
Polecane metody obserwacji i dobre rady
1. Urządzamy zasiadkę w pobliżu ulubionych kryjówek myszy leśnej: stert chrustu, powalonych drzew, korzeni, wykro-tów itp. w porze wschodu i zachodu słońca.
2. Urządzamy zasiadkę w pobliżu obfitych żerowisk – leżących na ziemi żołędzi, bukwi, orzechów laskowych, orzeszków grabowych itp. o tej samej porze dnia jak w pkt 1.
Pełzacz leśny – ptasia szara myszka 171