1
Nawiązanie stosunku prawnego może nastąpić na wiele sposobów. Dotyczy to również zmiany stosunku prawnego albo położenia kresu jego trwaniu. Sposób nawiązania, zmiany lub wygaszenia stosunku praw-nego zależy od jego rodzaju.Zjawisko będące przyczyną powstania, zmiany lub wygaśnięcia sto-sunku prawnego, jest określane najczęściej jako fakt prawny. Fakty praw-ne mają różnorodny charakter. Bywają też różnie klasyfikowapraw-ne. Obecnie zostanie przedstawiona jedna z możliwych klasyfikacji.
2
Wśród faktów prawnych można wyróżnić zdarzenia, a więc zjawi-ska niezależne od zachowania człowieka (także od zachowania pod-miotu prawa o charakterze zbiorowym – osoba prawna lub jednostka or-ganizacyjna albo zachowania organu władzy publicznej). Przykład może stanowić gradobicie, które spowodowało szkody w ubezpieczonych upra-wach. Fakt ten sprawia, że po stronie ubezpieczonego powstaje roszczenie o wypłatę odszkodowania, zaś po stronie ubezpieczyciela (zakładu ubez-pieczeń) – odpowiedni obowiązek. Zdarzeniem jest też śmierć człowieka, która wywołuje liczne skutki prawne: otwarcie spadku, ustanie małżeń-stwa, wygaśnięcie stosunku pracy itd.Od zdarzeń należy odróżnić zachowania osób fizycznych, osób praw-nych, organów władzy publicznej. Chodzi w tym przypadku o działania podmiotu prawa oraz o zajmowane przez ten podmiot postawy, takie jak powstrzymanie się od działań albo znoszenie cudzego działania. Jak już wcześniej wspomniano, zachowaniami są tylko działania i postawy, które zostały przez podmiot uzewnętrznione. Samo myślenie o kupnie jakiejś rzeczy nie wytworzy żadnych praw lub obowiązków.
Wśród zachowań można wyróżnić czyny oraz czynności, czyli akty prawne (szeroko rozumiane). Przez czyn rozumie się takie zachowanie, które nie jest podejmowane w celu nawiązania, zmiany lub wygaśnięcia stosunku prawnego, a jednak taki skutek ono wywołuje. Nie jest on objęty
151
Stosunek prawny i podmioty prawa
zamiarem podmiotu prawa, lecz pojawia się „niechcący”. Złodziej nie po to kradnie, by zostać ukarany. Niekiedy skutek prawny czynu może po-wstać bez świadomości podmiotu prawa, którego on dotyczy. Na przykład, jeśli ktoś, wyrzucając śmieci, przypadkiem wyzbywa się także czeku na okaziciela, to traci tym samym wszelkie uprawnienia, które przysługiwały mu z tytułu posiadania tego czeku.
Czyny można podzielić na dozwolone i niedozwolone. Czyn dozwolo-ny, którego przykład podano, mógł zaszkodzić w zasadzie tylko temu, kto go dokonał. Prawo takiego czynu nie zakazuje. Czyn niedozwolony, to ta-ki, który jest przez prawo zabroniony. Wyrządza szkodę lub krzywdę innej konkretnej osobie albo jest szkodliwy społecznie (szkodzi dobru wspól-nemu). Kto przez zawiniony czyn niedozwolony wyrządził komuś szkodę powinien ją naprawić (art. 415 kodeksu cywilnego). Niektóre czyny niedo-zwolone prawo uznaje za szczególnie niebezpieczne. Przewiduje, że osoba popełniająca w sposób zawiniony taki czyn powinna ponieść karę. Kara ta „należy się” niezależnie od obowiązku naprawienia szkody. Czyny zagro-żone karą dzieli się na wykroczenia (drobniejsze) i przestępstwa (bardziej szkodliwe, poważniejsze). Przestępstwa dzieli się na występki i zbrodnie.
3
Akty prawne to zachowania, które świadomie zmierzają dozmia-ny stanu prawnego – nawiązania, zmiazmia-ny lub wygaszenia stosunku prawnego. W szerokim znaczeniu pojęcie aktu prawnego obejmuje tak-że akty normatywne, które nie tworzą pojedynczego stosunku prawnego, ale stwarzają nowe normy prawne. Zostały one omówione w rozdziale 2. Obecnie można pozostawić je poza zakresem rozważań, skupiając się tyl-ko na pozostałych aktach prawnych. Są one bardzo różnorodne.
Na początku wypada odróżnić te, które mają władczy charakter – są podejmowane przez organy władzy publicznej, w zakresie ich kompetencji i takie akty, które mogą być czynione przez każdy podmiot prawa. Dla pierwszej grupy nie ma utrwalonej, powszechnie przyjmowanej nazwy. Nazwiemy je aktami władczymi.
Druga grupa to czynności prawne. Czynności prawne mogą mieć charakter dwustronny (i wielostronny) albo jednostronny. W grupie czyn-ności „niejednostronnych” znajdą się przede wszystkim umowy, w całej swej różnorodności. Przez umowę zatem należy rozumieć zgodne oświad-czenie woli podmiotów prawa (stron), złożone w celu wywołania skut-ków prawnych. Oświadczenia te są składane celem związania się węzłem obowiązków i uprawnień. Umowa z reguły zawierana jest między dwiema
Podstawy prawa
152
stronami (np. umowa najmu). Zdarzają się umowy, które mogą wiązać większą liczbę stron (np. umowa spółki, umowa bankowego konsorcjum kredytowego).
Prawo przewiduje też sytuacje, w których jednostronna czynność może stanowić podstawę nawiązania stosunku prawnego. Jako przykła-dy można podać: sporządzenie testamentu, wystawienie weksla własnego, ustanowienie fundacji, oddanie głosu na zgromadzeniu wspólników spół-ki z ograniczoną odpowiedzialnością.
Czynność prawna może nie wywołać zamierzonego skutku, jeśli zo-stała zdziałana wadliwie, a wada jej ma istotny charakter. I tak, nie wywo-ła skutku prawnego czynność prawna dokonana pod wpływem błędu lub groźby.
Niekiedy prawo wymaga, aby czynność prawna była dokonana w okre-ślonej formie. Brak zachowania wymaganej formy może spowodować nie-ważność czynności prawnej. Na przykład, umowa sprzedaży nierucho-mości (gruntu, lokalu) musi mieć formę aktu notarialnego. Sporządzona w formie zwykłego pisma nie wywoła zamierzonego skutku. Nie będzie mogła stanowić podstawy ujawnienia w księdze wieczystej nowego wła-ściciela nieruchomości.
Najczęściej spotykane formy czynności prawnych są następujące: 1) forma zwykła („ustna”) – obejmuje wypowiedź ustną albo każde inne zachowanie jednoznacznie ukazujące wolę podmiotu podejmującego tę czynność (np. przystąpienie do nalewania paliwa przez kierowcę na sta-cji benzynowej jednoznacznie świadczy o zawarciu odpowiedniej umo-wy z właścicielem tej stacji), 2) forma pisemna – w postaci papierowego dokumentu podpisanego przez podmiot prawa, 3) forma pisemna z datą pewną – forma pisemna, w której notariusz lub inny upoważniony pod-miot poświadcza autentyczność podpisu oraz datę jego złożenia, 4) for-ma aktu notarialnego – podmiot składa oświadczenie wobec notariusza, który zamieszcza jego treść w specjalnie sporządzonym akcie. Ostatnio upowszechnia się elektroniczna forma dokonywania czynności prawnych. Może ona przybierać różnorodną postać i ma różną moc w zależności od tej postaci. Przykładem może być podpisanie przez wprowadzanie nume-ru PIN oświadczenia, które klient składa bankowi (np. dyspozycja wypłaty gotówki)4.
4 Por. także ustawę z dnia 18 września 2001 roku o podpisie elektronicznym (DzU Nr 130, poz. 1450 z późniejszymi zmianami).
153
Stosunek prawny i podmioty prawa
Akty władcze mogą być różnorodne. Ich cechą wspólną jest to, że:
pochodzą od organu władzy publicznej,
r
stanowią wykonanie kompetencji tego organu i mieszczą się w jej
gra-r
nicach, a także muszą mieć podstawę prawną,
mają charakter wiążący – są wiążące (obowiązujące) dla adresata aktu
r
i dla organu, który akt wydał; czasami mogą wiązać także inne pod-mioty,
wydawane są zawsze z zachowaniem procedury określonej przepisami
r
prawa.
Zdecydowana większość aktów władczych to akty jednostronne. O tre-ści takiego aktu prawnego decyduje jednostronnie organ uprawniony do wy-dania aktu. Nie oznacza to jednak dowolności. Akt musi być zawsze zgodny z prawem. Adresat może składać wnioski dotyczące treści aktu, jednak o ich uwzględnieniu rozstrzyga ostatecznie wola uprawnionego organu.
Akty władcze można podzielić w zależności od organu wydającego akt i od rodzaju wymaganej procedury. Mogą to być zatem orzeczenia sądowe (wyroki, postanowienia) albo akty administracyjne, wydawane przez or-gany sprawujące administrację publiczną.
4
Akt administracyjny uważany jest za podstawową formę działania organów administracji publicznej5. Pojęcie aktu administracyjnego w polskiej nauce prawa jest od dawna ugruntowane i nie budzi sporów. Obejmuje następujące elementy:Akt administracyjny stanowi przejaw woli organu administracji. Ma
r
przy tym charakter jednostronny.
Akt administracyjny ma charakter władczy – kształtuje czyjeś
upraw-r
nienia i obowiązki, nawet wbrew woli adresata.
Akt administracyjny jest wydawany zawsze na podstawie
upoważnie-r
nia zawartego w ustawie lub akcie normatywnym wydanym na pod-stawie ustawy. Ma zatem zawsze podstawę prawną. Treść aktu admi-nistracyjnego musi mieścić się w granicach tej podstawy.
Akt administracyjny jest skierowany do imiennie oznaczonego
ad-r
resata. Może być ich wielu, ale każdy musi być oznaczony z imienia i nazwiska lub z nazwy.
5 Z. Duniewska, B. Jaworska-Dębska, R. Michalska-Badziak, E. Olejniczak-Szawłowska, M. Stahl,
Podstawy prawa
154
Akt administracyjny dotyczy konkretnego przypadku (sytuacji).
r
Akt administracyjny wydawany jest zawsze po przeprowadzeniu
od-r
powiedniego postępowania (procedury). W ramach tej procedury ad-resat (lub przyszły adad-resat) aktu administracyjnego może podejmować pewne działania (środki prawne) mające wpływ na to, czy akt admi-nistracyjny zostanie wydany i na ostateczny kształt aktu administra-cyjnego.
Akt administracyjny wywołuje zawsze skutki prawne – nawiązanie,
r
zmianę lub przekształcenie stosunku prawnego6.
Akty administracyjne mogą być zewnętrzne i wewnętrzne. Pierwsze kierowane są do podmiotów znajdujących się poza systemem administra-cji publicznej (obywateli, przedsiębiorców, osób prawnych), drugie – do organów administracji, podległych im jednostek organizacyjnych oraz do osób zatrudnionych w tych organach i jednostkach.
Wśród aktów administracyjnych o charakterze zewnętrznym wyróż-nia się decyzje i postanowiewyróż-nia. Decyzja rozstrzyga sprawę co do istoty. Kończy zatem postępowanie administracyjne w danej instancji. Postano-wienia są wydawane w toku postępowania i rozstrzygają kwestie procedu-ralne.
Typowym aktem administracyjnym o charakterze wewnętrznym jest polecenie służbowe. Może je wydać jedynie przełożony podwładnemu. Może ono dotyczyć tylko spraw służbowych.
5
Nierzadko pojęciu czynności prawnej przeciwstawia się pojęcieczyn-ności faktycznej. Wszystkie czynczyn-ności podmiotów prawa, które nie
są czynnościami prawnymi, podpadają pod pojęcie czynności faktycznej. Czynnością faktyczną może być wydanie towaru z magazynu przedsię-biorcy albo przeprowadzenie konferencji prasowej przez organ admini-stracji publicznej. Czynność faktyczna nie ma na celu zmian w prawach i obowiązkach. Czynność faktyczna nie powinna być jednak sprzeczna z prawem (obowiązującymi normami prawnymi). Gdyby tak się stało, by-łaby czynem niedozwolonym.
W praktyce czynności prawne i faktyczne przeplatają się. Następują w różnorodnych powiązaniach. Brak wykonanie obowiązku wynikającego
6 S. Kasznica, Polskie prawo administracyjne. Pojęcia i instytucje zasadnicze, Poznań 1946, s. 98–99.
Stosunek prawny i podmioty prawa
z czynności prawnej może być podstawą dla przeprowadzania egzekucji – czynności faktycznych wymuszających lub zastępujących wykonanie obo-wiązku.