1
Umowa międzynarodowa stanowi jedno z podstawowych źródeł pra-wa międzynarodowego publicznego. Jest wiążąca dla państw (stron), które tę umowę zawarły albo do niej przystąpiły. Może też wywoływać skutki prawne wewnątrz państwa, które jest stroną umowy. W Rzeczypo-spolitej Polskiej skutki wewnętrzne umowy międzynarodowej oraz jej sto-sunek do ustawodawstwa wewnętrznego określa Konstytucja (art. 89–91). Umowy międzynarodowe zawierane są przez państwa. Stroną umo-wy międzynarodowej może być także Stolica Apostolska oraz organizacja międzynarodowa. Zdolność do zawarcia umowy międzynarodowej bywa nazywana zdolnością traktatową.Umowy międzynarodowe mogą być dwustronne albo wielostronne. Umowa wielostronna może dopuszczać możliwość przystępowania do niej innych państw. W takim przypadku określa ona z reguły warunki i tryb przyjmowania nowych państw, czasami dość prosto (np. przez powiado-mienie, czyli notyfikację), a niekiedy w sposób wyraźnie restrykcyjny (np. zgoda wszystkich dotychczasowych stron umowy).
Umowa wielostronna może w różny sposób przewidywać swój zasięg terytorialny. Może mieć charakter powszechny, co oznacza że jest dostęp-na dla wszystkich państw świata. Może mieć charakter regiodostęp-nalny, dostęp-na przykład europejski.
Podstawy prawa
88
Umowy międzynarodowe mogą nosić różne nazwy: traktat, pakt, konwencja, protokół, porozumienie, karta, umowa, statut etc. Nazwa nie przesądza jednak o treści, ani o szczególnej mocy wiążącej umowy. Może być przez strony umowy wybrana dowolnie. Przedmiotem umo-wy międzynarodowej mogą być wszelkie spraumo-wy, które państwa zawie-rające umowę uznają za godne uregulowania w takiej formie. Umowa międzynarodowa może być zawarta na czas oznaczony, przy czym nie-rzadko przewiduje ona mechanizm przedłużania jej mocy obowiązującej na następne okresy umowne. Umowa może być także zawarta na czas nieoznaczony, przewidując w takim przypadku tryb i termin jej wypo-wiedzenia.
Umowa międzynarodowa z reguły bywa zawierana w formie jednego dokumentu podpisanego przez wszystkie strony. Można też ją zawrzeć w drodze wymiany przez strony jednobrzmiących dokumentów (not).
2
Zawarcie umowy międzynarodowej, stanowiącej odrębny dokument, przeważnie obejmuje następujące etapy:Negocjacje
r . Prowadzone są przez upełnomocnionych przedstawicieli zainteresowanych państw. Mają przeważnie charakter poufny. Ich ce-lem jest ustalenie tekstu przyszłej umowy.
Parafowanie
r . Negocjatorzy po uzgodnieniu brzmienia umowy ozna-czają przyjęty tekst swoimi inicjałami. Tylko ten tekst będzie uważany za autentyczny w toku dalszych czynności zmierzających do zawarcia umowy.
Podpisanie
r . Następuje przeważnie w formie publicznej i uroczystej. Czynności tej dokonują umocowani przedstawiciele stron z reguły wyżsi rangą niż negocjatorzy. Z chwilą podpisania przez wszystkie umawiające się strony uzgodniony tekst staje się umową międzynaro-dową. Nie oznacza to jednak jej wejścia w życie.
Ratyfikacja
r . Jest niezbędna jeżeli umowa tak postanawia. O koniecz-ności dokonania ratyfikacji decyduje więc wola stron zawierających umowę międzynarodową. Ratyfikacji dokonują organy poszczegól-nych państw – stron, uprawnione do tej czynności przez konstytucję, a w braku wyraźnego postanowienia konstytucyjnego – przez inną normę prawa wewnętrznego danego państwa. Zgodnie z Konstytu-cją RP kompetencja do ratyfikacji umów międzynarodowych przy-sługuje Prezydentowi Rzeczypospolitej (art. 133 ust. 1 pkt 1). Przed dokonaniem ratyfikacji Prezydent może zwrócić się do Trybunału
89
Tworzenie prawa (źródła prawa)
Konstytucyjnego z wnioskiem o stwierdzenie, czy podpisana umowa międzynarodowa jest zgodna z Konstytucją (art. 133 ust. 2). W razie orzeczenia stwierdzającego brak zgodności Prezydent powinien od-mówić ratyfikacji.
Wymiana albo złożenie dokumentów ratyfikacyjnych
r . Ratyfikacja
bywa niezbędnym warunkiem wejścia w życie umowy międzynaro-dowej, ale zawsze jest tylko aktem wewnętrznym państwa ratyfiku-jącego. Aby wywołać skutki w zakresie prawa międzynarodowego, ratyfikacja musi być oficjalnie zakomunikowana stronom umowy. W przypadku umów dwustronnych zasadą jest, że państwa które podpisały umowę dokonują w uzgodnionym miejscu i czasie
wymia-ny dokumentów ratyfikacyjwymia-nych (instrumentów ratyfikacji). W
przy-padku umowy wielostronnej zasadą jest złożenie dokumentów raty-fikacyjnych. Umowa międzynarodowa wskazuje w takim przypadku, kto ma przechowywać autentyczny tekst umowy i na czyje ręce mają być składane dokumenty ratyfikacyjne. Taki podmiot określa się mia-nem depozytariusza umowy. Depozytariuszem może być państwo, organizacja międzynarodowa albo organ międzynarodowy. Depozy-tariusz bierze na siebie także obowiązek powiadamiania stron umo-wy o złożeniu dokumentów ratyfikacyjnych przez inne państwa. Bę-dzie również powiadamiał o złożeniu właściwych dokumentów przez państwo, które w przyszłości przystąpi do umowy oraz ewentualnie o wypowiedzeniu umowy przez jedną ze stron.
Wejście w życie
r . Stanowi moment, od którego umowa staje się wią-żąca. W przypadku umowy dwustronnej może to być chwila wymia-ny dokumentów ratyfikacyjwymia-nych. Umowy wielostronne tę kwestię rozwiązują różnie. Niekiedy będzie to dzień złożenia dokumentów ra-tyfikacyjnych przez ostatnie w kolejności państwo. Czasami wymaga się jeszcze upływu pewnego okresu po zakończeniu składania doku-mentów ratyfikacyjnych. Bywa też, że już po złożeniu większości do-kumentów umowa zaczyna wiązać te państwa, które owe dokumenty złożyły.
Zdarza się, że państwo zainteresowane jest zawarciem umowy wielo-stronnej i akceptuje w zasadzie jej treść, lecz nie chciałoby być związane niektórymi jej postanowieniami. W takim przypadku, przy zawieraniu umowy, najpóźniej przy składaniu dokumentów ratyfikacyjnych, składa na ręce depozytariusza tzw. zastrzeżenie. Depozytariusz powiadamia
Podstawy prawa
90
o złożeniu zastrzeżenia pozostałe strony umowy. Postanowienie objęte zastrzeżeniem nie wiąże tego państwa, które złożyło zastrzeżenie.
3
Jak wspomniano, ratyfikacji umowy międzynarodowej zawartej przez Polskę dokonuje Prezydent Rzeczypospolitej. Konstytucja przewiduje przypadki, w których może to uczynić dopiero po uzyskaniu zgody wyrażonej w formie ustawy. Zgoda wymagana jest, gdy umowa dotyczy:pokoju, sojuszy, układów politycznych lub układów wojskowych,
r
wolności, praw lub obowiązków obywatelskich określonych w
Konsty-r
tucji,
członkostwa Rzeczypospolitej Polskiej w organizacjach
międzynaro-r
dowych,
znacznego obciążenia państwa pod względem finansowym,
r
spraw uregulowanych w ustawie lub spraw, dla których Konstytucja
r
wymaga wydania ustawy (art. 89 ust. 1).
W tych samych przypadkach wypowiedzenie przez Polskę umowy wymaga uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie.
Oprócz wyżej wymienionych, Konstytucja RP przewiduje w art. 90 szczególny przypadek, gdy ratyfikacja umowy międzynarodowej wyma-ga nie tylko ustawy wyrażającej zgodę, ale ponadto ustawa ta musi być uchwalona w szczególnym trybie. Chodzi tu o umowę, mocą której Rzecz-pospolita Polska przekazywałaby organizacji międzynarodowej kom-petencje organu władzy państwowej w niektórych sprawach. Nietrudno domyśleć się, że przepis ten został przewidziany w związku z zamiarem przystąpienia Polski do Unii Europejskiej. Wyrażenie zgody na ratyfika-cję w omawianym przypadku powinno nastąpić z zachowaniem jednego z dwóch następujących sposobów, przy czym wybór sposobu należy do Sejmu, rozstrzygającego w tej kwestii bezwzględną większością głosów przy obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Pierwszy sposób polega na uchwaleniu ustawy przez Sejm większością co najmniej 2/3 głosów przy obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów oraz przez Senat przy zachowaniu takiej samej kwalifikowanej większo-ści głosów i takiego samego quorum. Jak widać, wymogi stawiane w tym przypadku są jeszcze surowsze niż w razie zmiany Konstytucji (art. 235). Drugi sposób polega na wyrażeniu zgody w drodze ogólnokrajowego re-ferendum. Został on wybrany dla wyrażenia zgody na ratyfikację umowy
91
Tworzenie prawa (źródła prawa)
o przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej. Referendum w tej sprawie do-było się w dniach 7–8 czerwca 2003 roku.
Podsumowując, można stwierdzić, że Konstytucja RP dzieli umowy międzynarodowe na:
niewymagające ratyfikacji,
r
wymagające ratyfikacji, której Prezydent Rzeczypospolitej może
do-r
konać samodzielnie,
wymagające ratyfikacji po uprzednim uzyskaniu zgody wyrażonej
r
w formie ustawy,
wymagające ratyfikacji po uprzednim uzyskaniu zgody wyrażonej
r
w formie ustawy uchwalonej z zachowaniem szczególnego trybu albo w drodze referendum.
4
Zgodnie z art. 91 ust. 1 Konstytucji RP umowy międzynarodowe, któ-rych stroną jest Rzeczpospolita Polska, stanowią część krajowego po-rządku prawnego i są bezpośrednio stosowane. Aby tak mogło się stać, umowa musi spełniać jednocześnie dwa warunki:musi być ogłoszona w Dzienniku Ustaw,
r
nie przewiduje (co bywa czasami praktykowane), że jej skuteczność
r
będzie uzależniona od wydania ustawy. Ustawy tej nie należy mylić z ustawą zezwalającą na ratyfikację.
Skoro umowa międzynarodowa nie tylko wiąże państwo, ale także mo-że obowiązywać w nim bezpośrednio, wyjaśnić wypada, jaki jest stosunek norm prawnych wynikających z umowy międzynarodowej do norm praw-nych wynikających z ustaw. Otóż wzajemna relacja zależy do tego, w jakim trybie ratyfikowano umowę. Jeżeli ratyfikacja nastąpiła po uprzednim wy-rażeniu zgody w formie ustawy (art. 89 ust. 1 Konstytucji) w razie kolizji norma zawarta w umowie międzynarodowej ma pierwszeństwo przed nor-mą zawartą w ustawie, jeżeli ustawy nie da się pogodzić z umową. Konsty-tucja RP przewiduje jeszcze jeden szczególny przypadek, gdy norma prawa międzynarodowego będzie miała pierwszeństwo przed ustawą (art. 91 ust. 3). Chodzi o normy stanowione przez organizację międzynarodową, ale tylko wówczas, gdy spełnione są łącznie następujące warunki:
Rzeczpospolita Polska jest członkiem tej organizacji międzynarodowej,
r
tzn. jest stroną umowy międzynarodowej tworzącej tę organizację; umowa tworząca organizację międzynarodową była ratyfikowana
r
Podstawy prawa
92