1
Przedmiotem stosunku prawnego jest zachowanie jego uczestnikó-w-podmiotów. Można spotkać się także z poglądem, że przedmiotemPodstawy prawa
144
stosunku prawnego jest rzecz albo inny obiekt majątkowy, którego sto-sunek ten dotyczy (na przykład rzecz sprzedawana – w przypadku umo-wy sprzedaży, suma pieniężna – w przypadku umoumo-wy kredytowej). Wy-daje się, że podejście takie jest zbyt uproszczone, a ponadto odrywa się od istoty stosunku prawnego. Nie oddaje całości tego, czego stosunek prawny dotyczy. Stosunek prawny ma charakter społeczny. Dzieje się między ludźmi lub zbiorowościami ludzkimi. Nie można zastępować je-go warstwy społecznej (behawioralnej), rzeczową. A zatem przedmiotem stosunku prawnego nawiązanego przez zawarcie umowy sprzedaży, nie jest sprzedawana rzecz, ale zespół zachowań stron umowy. Zachowania te w podanym przykładzie umowy sprzedaży będą polegały na wyda-niu rzeczy i przyjęciu zapłaty przez sprzedawcę oraz na odebrawyda-niu rze-czy i uiszczeniu zapłaty przez nabywcę. W prostych transakcjach życia codziennego zachowania takie nie są skomplikowane. Gdy jednak pod uwagę weźmiemy sprzedaż między przedsiębiorcami towarów, a zwłasz-cza drogich i złożonych zespołów majątkowych, to może się okazać, że będziemy mieć do czynienia z całymi zespołami zachowań stron i osób działających w imieniu i na rzecz stron. I tak, na przykład w przypadku sprzedaży maszyny sprzedawca będzie musiał ją rozkonserwować, spraw-dzić jej działanie, skompletować przynależne do niej elementy i objaśnić kupującemu sposób jej działania, a może nawet dokonać próbnego rozru-chu. Kupujący zaś będzie musiał sprawdzić, czy otrzymana maszyna jest tożsama z przewidzianą w umowie, czy jest kompletna, czy prawidłowo działa, czy spełnia parametry, które przewidziano w umowie. Podobnie zapłacenie ceny może być czynnością bardzo prostą – wręczenie kwoty w gotówce. Może też być złożonym przedsięwzięciem. Na przykład, na-bywca, zgodnie z umową, wręcza sprzedawcy czek na umówioną część ceny i jednocześnie wydaje bankowi zlecenie płatnicze na pokrycie pozo-stałej części ceny w ciężar udzielonego uprzednio kredytu.
2
Wśród różnorodnych zachowań będących przedmiotem stosunków prawnych wyróżnia się następujące rodzaje:działanie – zachowanie najbardziej aktywne, polegające na
uczynie-r
niu czegoś albo na stałym lub czasowym czynieniu czegoś (wydawa-nie towaru, zapłace(wydawa-nie podatku, pilnowa(wydawa-nie magazynu),
zaniechanie – to zachowanie polegające na powstrzymaniu się od
ja-r
kiegoś działania (np. od publikowania czyjegoś utworu bez zgody au-tora, od wchodzenia na cudzą nieruchomość),
145
Stosunek prawny i podmioty prawa
znoszenie – jest zachowaniem najbardziej biernym. Wyraża się w
to-r
lerowaniu cudzego zachowania, dotyczącego podmiotu znoszącego, (np. właściciel nieruchomości obciążonej służebnością gruntową zno-si to, że sązno-siad przez tę nieruchomość przejeżdża).
Niektórzy rezygnują z wyodrębniania tej ostatniej formy zachowania, twierdząc, że jest to tylko szczególna forma zaniechania. Powstrzymanie się od utrudniania czyichś zachowań.
W stosunku prawnym zachowania poszczególnych podmiotów mo-gą przybierać różną postać, w zależności od tego, jaką „rolę” dany pod-miot spełnia w tym stosunku. Na przykład, członek rady nadzorczej spół-ki z ograniczoną odpowiedzialnością, dokonując czynności kontrolnych, bada dokumenty zarządu spółki. Zachowanie członka rady nadzorczej będzie w tym przypadku polegało na działaniu, zaś członkowie zarządu i pracownicy spółki zapewniający obsługę zarządu będą w tym przypadku ograniczali się do znoszenie działań członka rady nadzorczej.
W zakresie stosunku prawnego znaczenie mają tylko zachowania zewnętrzne. Podmiot robi coś albo przyjmuje jakąś postawę, która jest dostrzegalna z zewnątrz. Nieujawnione myśli i uczucia podmiotu nie są jeszcze zachowaniem. Dla stosunku prawnego znaczenie ma tylko takie zachowanie, które może być dostrzeżone przez inny podmiot lub którego skutki mogą być dostrzeżone. Wydaje się, że w tym właśnie tkwi jedna z istotnych różnic między prawem a innymi systemami norm funkcjonu-jącymi w społeczeństwie. Samą myślą nie można bowiem dokonać żadnej czynności prawnej. Nie można też prawa naruszyć. Sama myśl może być natomiast przedmiotem zachowania podlegającego ocenie moralnej. Ob-myślanie, jak zadać komuś krzywdę pozostaje neutralne z punktu widze-nia prawa. Jest jednak niewątpliwie zachowaniem nagannym moralnie.
Osobie fizycznej jej zachowania przypisuje się bezpośrednio. Osoba prawna, jednostka organizacyjna lub organ władzy publicznej zachowuje się przez działania, zaniechania i znoszenia osób fizycznych uprawnionych do reprezentowania danej osoby prawnej, jednostki organizacyjnej lub or-ganu władzy publicznej. Dlatego zanim ustali się, jakie zachowanie można przypisać osobie prawnej, jednostce organizacyjnej lub organowi władzy publicznej, trzeba nierzadko najpierw rozstrzygnąć zagadnienie wstęp-ne. Trzeba mianowicie ustalić, czyje zachowania (pracownika, urzędnika, pełnomocnika) można lub należy zaliczyć na rachunek zachowań osoby prawnej, jednostki organizacyjnej lub organu władzy publicznej.
Podstawy prawa
146
3
Podmioty prawa mogą być zobowiązane nie tylko do różnych zacho-wań. Często zachowanie, zwłaszcza polegające na działaniu, musi być odpowiednio staranne. Od podmiotu działającego wymaga się, że zapew-ni lub utrzyma odpowiedzapew-ni stopień staranności. Kodeks cywilny wprowa-dza zasadę, że dłużnik zobowiązany jest do staranności ogólnie wymaga-nej w stosunkach danego rodzaju, czyli należytej staranności (art. 355 § 1 kodeksu cywilnego). Gdy zachowanie dłużnika wiąże się z wykonywaniem przez niego działalności gospodarczej, należyta staranność wyznaczana jest przy uwzględnieniu zawodowego charakteru tej działalności. A zatem od przedsiębiorcy należy wymagać staranności wyższego stopnia niż od jego kontrahenta będącego konsumentem (art. 355 § 2 kodeksu cywilne-go). Zgodnie z art. 483 § 2 kodeksu spółek handlowych członek organu spółki akcyjnej oraz jej likwidator powinni przy wykonywaniu swych obowiązków dołożyć staranności wynikającej z zawodowego charakteru swojej działalności. Jeżeli zatem osoba taka wyrządziła spółce szkodę, sąd będzie musiał oceniać staranność działania, porównując to, które miało miejsce w rzeczywistości z działaniem „modelowym” tj. takim, jakiego można oczekiwać od typowego, „zawodowego” członka organu spółki.Nieco inaczej przepisy ujmują stopień staranności wymagany w za-chowaniach organów administracji publicznej. I tak na przykład art. 8 kodeksu postępowania aadministracyjnego głosi: „Organy administracji publicznej obowiązane są prowadzić postępowanie, w taki sposób, aby po-głębiać zaufanie obywateli do organów Państwa oraz świadomość i kultu-rę prawną obywateli”.
4
Badając zachowania podmiotów prawa, warto zwrócić uwagę, że w niektórych przypadkach oczekuje się jedynie starannego działania, w innych zaś konieczne jest osiągnięcie pewnego rezultatu. Przykładowo, adwokat nie zobowiązuje się do wygrania sprawy sądowej, lecz do prowa-dzenia jej z najwyższą starannością, wymaganą w jego zawodzie (umowa zlecenie). Przedsiębiorca budowlany zawiera natomiast umowę, zgodnie z którą zbuduje dom mieszkalny o określonym standardzie (umowa o ro-boty budowlane, umowa o dzieło). Będzie odpowiadał za ewentualne od-stępstwa od umówionego standardu.5
Oceniając zachowania nieprawidłowe, w świetle prawa wadliwe, wy-pada odnieść się do kwestii winy. W wielu wypadkach (a w prawie karnym zawsze) odpowiedzialność będzie zależała od tego, czy określone147
Stosunek prawny i podmioty prawa
zachowanie było zawinione. Istnieją różne rodzaje i stopnie winy. Aby uznać, że zachowanie zostało zawinione, muszą wystąpić łącznie pewne czynniki obiektywne i subiektywne.
Wina umyślna polega na tym, że sprawca chce osiągnąć pewien stan
i do niego dąży albo przynajmniej dopuszcza, że jego zachowanie taki stan wywoła i godzi się z tym.
Wina nieumyślna przybiera postać lekkomyślności lub niedbalstwa.
W pierwszym przypadku sprawca wie, że jego zachowanie może spowo-dować stan sprzeczny z prawem. Zakłada jednak, że uniknie takich skut-ków (np. prowadzi samochód z nadmierną prędkością, zakładając że unik-nie wypadku). W przypadku unik-niedbalstwa sprawca unik-nie wie, choć wiedzieć powinien, że jego zachowanie może wywołać stan sprzeczny z prawem.
Prawo przewiduje pewne okoliczności, które wyłączają winę, a tym samym odpowiedzialność. I tak, na przykład nie ponosi winy ten, kto po-święca dobro oczywiście mniejsze dla ratowania dobra oczywiście więk-szego (np. ktoś zabiera cudzą łódź, naruszając prawo własności, dla ra-towania życia tonącego człowieka). Podobnie winę wyłącza stan obrony koniecznej, a w pewnych okolicznościach także brak świadomości (np. dokonanie wypłaty do rąk osoby, która utraciła uprawnienia do jej otrzy-mania, lecz zataiła ten fakt przed kasjerem).