1
Prawo pozytywne składa się z norm prawnych. Przyjmuje się, że nor-ma prawna stanowi najmniejszą sensowną część składową prawa. Nie jest jednak niepodzielna. Najczęściej wyróżnia się w niej trzy części skła-dowe: hipotezę, dyspozycję i sankcję.Centralne miejsce zajmuje dyspozycja, zwana także „rdzeniem” nor-my prawnej. Ustala ona, jak mają się zachować poszczególne osoby i zbio-rowości, do których norma jest skierowana. Jakie obowiązki muszą wypeł-nić lub z jakich uprawnień mogą korzystać. Dyspozycja nakazuje pewne zachowanie, a mianowicie działanie (np. obowiązek zapłacenia podatku), zaniechanie (np. obowiązek powstrzymania się od stosowania nieuczci-wych sposobów konkurencji) albo znoszenie (np. obowiązek tolerowania czynności kontrolnych). Stwarza też pewne uprawnienie (np. do odzyska-nia użyczonej komuś rzeczy, do wniesieodzyska-nia odwołaodzyska-nia od niekorzystnej decyzji organu administracji publicznej).
Drugim składnikiem normy prawnej jest jej hipoteza, zwana także „poprzednikiem”. Nie ma w prawie pozytywnym i być nie może dyspozycji,
31 Pojęcie prawa
która by obowiązywała zawsze, wszystkich i we wszelkich okolicznościach. Stąd potrzebny jest element, określający warunki, w których zachodzi ko-nieczność zachowania wyznaczonego w dyspozycji. Jest nim właśnie hi-poteza. Ta część normy prawnej bywa często bardzo rozbudowana. Może określać m.in.:
krąg adresatów normy prawnej,
r
obszar, na którym ma ona zastosowanie,
r
warunki, które muszą być spełnione, aby norma prawna stała się
sku-r
teczna,
przypadki, w których normy nie należy stosować (wyjątki). Hipoteza
r
może nawet określać sytuacje, w których wyjątek częściowo przestaje być aktualny („wyjątek od wyjątku”). Taką piętrową konstrukcję mają normy polskiego prawa dewizowego (ustawa z dnia 27 lipca 2002 ro-ku – DzU Nr 141, poz. 1178). Dyspozycja głosi swobodę dokonywania obrotu dewizowego i dopuszcza jednocześnie możliwość wyjątków od tej zasady. Hipoteza ustala natomiast pojęcie różnych form obrotu de-wizowego oraz granice licznych wyjątków od wskazanej zasady. Od tych wyjątków przewiduje się z kolei dalsze wyjątki.
Za element hipotezy normy prawnej uważa się także tzw. definicje le-galne. Chodzi o określenie pojęć, które w pewnych działach prawa powin-ny być stosowane jednolicie.
Sankcja, zwana także „następnikiem”, stanowi tę część normy
praw-nej, która mówi o ujemnych skutkach związanych z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem dyspozycji w warunkach określonych hipote-zą. Sankcje norm prawnych mają różnorodny charakter, w zasadzie zależ-ny od treści chronionej dyspozycji. Istnienie sankcji nie oznacza, że musi być ona zawsze użyta. Przeciwnie, ideałem byłby stan, w którym sankcja pozostanie jedynie potencjalnym zagrożeniem.
Wydaje się, że w praktyce większość norm prawnych jest przestrzega-na. Dzieje się to zresztą nie na skutek strachu przed sankcją, lecz dlatego, że przestrzeganie prawa jest uważane, mniej lub bardziej świadomie, za korzystniejsze niż jego łamanie. Właściciel znanej restauracji z pewnością przestrzega norm sanitarnych nie z obawy przed karą grzywny, lecz aby nie utracić renomy i klienteli. Dlatego też można spotkać się z poglądem, że kompletna norma prawna może obywać się bez sankcji, składając się z dwóch tylko elementów – hipotezy i dyspozycji. Będzie to podstawo-wy rodzaj norm prawnych, które można określać jako hipotetyczne albo
Podstawy prawa
32
sankcjonowane. Oprócz nich, niejako na wszelki wypadek, istnieją w sys-temie prawa normy innego rodzaju, złożone z dyspozycji i sankcji. Nazywa się je normami kategorycznymi albo sankcjonującymi. Ich zadaniem jest ochrona norm sankcjonowanych. Wkraczają tylko wówczas, gdy dochodzi do naruszenia normy sankcjonowanej.
2
Sankcja stanowi najbardziej nieprzyjemną część normy prawnej. Jak wspomniano, nie zawsze dochodzi do jej użycia. Nie zawsze użycie sankcji jest skuteczne. Istotnym zadaniem ustawodawcy jest więc „zapla-nowanie” odpowiedniej sankcji. W swoim rozwoju systemy prawne wy-pracowały bogaty repertuar sankcji. Można podzielić je na następujące rodzaje:Sankcja represyjna
r . Jej istotą jest zadanie dolegliwości temu, kto w warunkach określonych hipotezą dopuścił się naruszenia dyspo-zycji normy. Początkowo nacisk kładziono na to, że sankcja taka ma być odpłatą za naruszenie prawa. Dominował czynnik zemsty ze stro-ny pokrzywdzonego lub jego rodu, albo ze strostro-ny całej społeczności. Obecnie przeważa pogląd, że główna rola sankcji represyjnej polega na wychowaniu. Ma ono oddziaływać w dwóch kierunkach – wycho-wania sprawcy czynu (prewencja indywidualna) i wychowycho-wania społe-czeństwa (prewencja generalna). Przykładem sankcji represyjnej może być grzywna wymierzona osobie przechodzącej przez jezdnię w nie-dozwolonym miejscu. Niekiedy funkcją sankcji represyjnej bywa też ochrona społeczeństwa przed sprawcą czynu w obawie, aby takiego czynu nie popełnił ponownie. Funkcję tę spełniają najsurowsze sank-cje represyjne – np. kara pozbawienia wolności.
Wśród sankcji represyjnych przeważają sankcje karne. Nie wyczer-pują one jednak całego ich zbioru. Za sankcję represyjną można uznać niektóre środki nadzorcze, stosowane w administracji publicznej (np. odwołanie wojewody ze stanowiska, rozwiązanie rady miejskiej).
Sankcja restytucyjna
r (naprawcza). Polega ona na skłonieniu tego, kto naruszył normę prawną, do przywrócenia stanu sprzed narusze-nia normy. Ten, kto uszkodził cudzą rzecz, powinien ją naprawić albo spowodować, że zostanie naprawiona. W rzeczywistości nierzadko zdarza się, że przywrócenia stanu poprzedniego, zgodnego z prawem, nie jest możliwe (np. przewoźnik z własnej winy bezpowrotnie utracił powierzoną mu sztukę towaru). W takiej sytuacji sankcja restytucyjna wyraża się w restytucji zastępczej – świadczeniu innej rzeczy o takich
33 Pojęcie prawa
samych cechach albo w odszkodowaniu pieniężnym. To ostatnie jest szczególnie często stosowane w praktyce obrotu gospodarczego. Przez swój uniwersalizm bywa dla stron najwygodniejsze.
Kwalifikowaną, wzmocnioną postacią sankcji restytucyjnej jest
r
sank-cja egzekucyjna. Kto nie chce sam przywrócić stanu zgodnego z
pra-wem, może być do tego przymuszony. Sankcja ta może przybrać różne formy. W odmienny sposób egzekwowane są należności pieniężne, a w odmienny – niepieniężne. W pierwszym przypadku może dojść na przykład do zajęcia środków na rachunku bankowym dłużnika. W drugim przypadku sankcja może przybrać postać wykonania za-stępczego. Pożądany stan przywraca w tym przypadku osoba trzecia na koszt i ryzyko zobowiązanego. Egzekucja może też polegać na ode-braniu rzeczy ruchomej, a nawet na zastosowaniu przymusu bezpo-średniego (np. doprowadzenie skazanego do zakładu karnego celem odbycia kary pozbawienia wolności).
Sankcja nieważności
r . Polega na tym, że czynność sprzeczna z
pra-wem jest nieważna. Nie wywołuje takich skutków, jakie zgodnie z za-miarem podejmującego, czynność miała wywołać. I tak, na przykład umowa sprzedaży nieruchomości musi być sporządzona w formie aktu notarialnego. Niedochowanie tej formy czyni ją nieważną. Nieważna byłaby również koncesja wydana przez organ administracji publicznej niemający kompetencji (uprawnienia) do jej wydania. Trzeba jednak zwrócić uwagę, że w większości wypadków nie można samowolnie uchylać się od skutków czynności uważanej za nieważną. Stwierdzenie nieważności dopiero wtedy stanie się skuteczne, gdy zostanie dokona-ne przez sąd lub właściwy organ administracji publiczdokona-nej.
3
Norma prawna może być zabezpieczona jedną lub wieloma sankcja-mi. Sankcje normy prawnej, w zależności od typu normy, występują w różnych konfiguracjach. Ich rodzaje znane są od wieków. Można wy-mienić następujące:Ius plus quam perfectum
r (prawo więcej niż doskonałe) to norma
za-bezpieczona łącznie dwiema sankcjami: represyjną oraz restytucyjną albo sankcją nieważności. Norma taka jest najlepiej zabezpieczona. Kto nie zapłacił podatku w terminie, może być w drodze egzekucji przymuszony do jego zapłaty, czyli do przywrócenia stanu zgodne-go z prawem. Jednocześnie zostanie poddany represji – będzie musiał zapłacić karne odsetki.
Podstawy prawa
34
Ius perfectum
r (prawo doskonałe) to norma zabezpieczona jedną sank-cją, inną niż sankcja represyjna: nieważności albo restytucyjną. Obie te sankcje zmierzają do tego samego celu – stworzenia stanu zgodnego z prawem. W praktyce stopień zabezpieczenia normy wydaje się wyż-szy w przypadku sankcji nieważności. Sankcja ta w sposób skuteczny uniemożliwia czynność bezprawną. Natomiast restytucja (przywróce-nie stanu poprzed(przywróce-niego) w praktyce może w pewnych przypadkach okazać się niemożliwa do spełnienia. Na przykład, przedsiębiorca za-nieczyścił chemikaliami staw należący do rolnika. Stawu oczyścić się nie da, a więc w grę może wchodzić tylko odszkodowanie pieniężne, którego przedsiębiorca nie chce dobrowolnie zapłacić. Zanim jednak doszło do orzeczenia w tej sprawie, przedsiębiorca tak bardzo się dłużył, że ogłoszono mu upadłość. Majątek upadłego wystarczył za-ledwie na pokrycie zobowiązań podatkowych, które mają pierwszeń-stwo przed prywatnymi. Trzeba jednak przyznać, że podany przykład odnosi się do sytuacji wyjątkowej.
Ius minus quam perfectum
r (prawo mniej niż doskonałe) to norma
za-bezpieczona wyłącznie sankcją represyjną. Czynność sprzeczna z pra-wem pozostaje ważna. Nie ma obowiązku przywrócenia stanu poprzed-niego, jedynie sprawca powinien ponieść dolegliwość. Na przykład, gdy ktoś w trakcie wyborów parlamentarnych zapoznał się z czyimś głosem wbrew woli wyborcy – może ponieść sankcję represyjną (karną). Ta-ki przypadek nie ma jednak wpływu na ważność głosu. Nie powoduje też nieważności wyborów jeżeli nie miał znaczącego wpływu na sposób głosowania innych wyborców. Omawiany rodzaj zabezpieczenia normy spotykany jest dość rzadko, z uwagi na jego nikłą skuteczność. Istnie-ją jednak okoliczności, w których jest to jedyny, możliwy do zastoso-wania, rodzaj sankcji. Jeżeli kierowca popełnił wykroczenie drogowe, przekraczając linię ciągłą na jezdni, nie miałoby sensu zawrócenie go i zmuszenie do ponownego, poprawnego przejechania tego samego od-cinka drogi. Wystarczyć musi ukaranie grzywną.
Ius imperfectum
r (prawo niedoskonałe) to norma, której nie zabez-piecza żadna sankcja prawna. Niektórzy wątpią, czy tego rodzaju „wy-powiedź normatywna” w ogóle jest normą prawną. Upatrują bowiem w występowaniu sankcji różnicę między normami prawnymi a inny-mi rodzajainny-mi norm. Pogląd ten nie wydaje się słuszny. Ustawodaw-ca może świadomie w niektórych przypadkach rezygnować z sankcji o charakterze prawnym, odsyłając do innego systemu normatywnego
35 Pojęcie prawa
(np. do norm moralnych). Tak zbudowana norma prawna będzie sku-teczna tylko wówczas, gdy system, do którego odsyła, cieszy się uzna-niem adresatów normy prawnej. Przykład może stanowić odesłanie do zasad deontologicznych zawodu zaufania publicznego, zorganizo-wanego w samorząd zawodowy.