1
Treścią stosunku prawnego jest to, co łączy (wiąże ze sobą) jego uczestników (podmioty). Tę więź stanowią wzajemne uprawnienia i obowiązki. Warto przypomnieć w tym miejscu roszczeniową naturę prawa. Jeśli jeden z uczestników stosunku prawnego ma obowiązek, in-ny będzie miał uprawnienie do domagania się, aby ten obowiązek został spełniony.W zależności od rodzaju stosunku prawnego układy praw i obowiąz-ków mogą się różnie kształtować. Istnieją stosunki prawne, w których pra-wa i obowiązki są wzajemne i równorzędne. Tak jest na przykład w umo-wie sprzedaży, jeśli będzie zawarta uczciumo-wie. Jedna strona zobowiązuje się, a druga ma prawo otrzymać towar. W zamian zobowiązuje się zapła-cić cenę i towar odebrać. Sprzedawca ma prawo domagać się zapłaty ceny i odebrania towaru.
Może zaistnieć taki stosunek prawny, w którym prawa i obowiązki uczestników są wzajemne, ale nie są równorzędne. W przypadku umowy
Podstawy prawa
148
darowizny darczyńca zobowiązuje się przenieść na obdarowanego wła-sność określonej rzeczy lub pewną sumę pieniędzy. Obdarowany nie jest zobowiązany do równoważnego świadczenia w zamian. Ma jednak obo-wiązek wspomóc darczyńcę, gdyby ten w przyszłości popadł w niedosta-tek. To ostatnie zdarzenie nie musi jednak nastąpić (na ogół nie wystę-puje). Zakres pomocy, której obdarowany udziela darczyńcy nie musi być równorzędny wartości świadczenia, które otrzymał obdarowany. Po myśli art. 897 kodeksu cywilnego ma mieścić się jedynie w granicach istniejące-go jeszcze wzbogacenia.
Zdarzają się stosunki prawne o asymetrycznym układzie uprawnień i obowiązków. Ktoś ma tylko obowiązek, a ktoś ma tylko uprawnienie, aby domagać się spełnienia tego obowiązku. Układ taki zachodzi na przykład między podatnikiem a naczelnikiem urzędu skarbowego.
2
W wymienionych dotychczas stosunkach prawnych mieliśmy do czynienia z uprawnieniami i obowiązkami dotyczącymi konkret-nych, znanych w każdej chwili podmiotów. Wielka liczba takich stosun-ków i powszechność ich występowania nie zmienia tego stanu. Stosunek prawny tego rodzaju może być przekształcony w taki sposób, że krąg jego uczestników (podmiotów) ulegnie zmianie. Mimo to pozostaje on nadal zamknięty. Na przykład nabywca rzeczy zrezygnował z jej odebrania i od-stąpił to uprawnienie innej osobie. Podatnik zmienił miejsce zamieszka-nia, przez co znalazł się w kręgu właściwości naczelnika innego urzędu skarbowego. Liczba podmiotów uczestniczących w stosunku prawnym może ulec zmianie (np. do dwuosobowej spółki cywilnej przyjęto trze-ciego wspólnika). Prawa i obowiązki w ramach stosunku prawnego tego rodzaju są skuteczne tylko między stronami danego stosunku prawnego i dlatego są określane jako względne.Istnieją również takie sytuacje, gdy prawa i obowiązki są skuteczne wobec nieograniczonego kręgu adresatów. Jeśli ktoś publicznie oświadczy, że ustanawia nagrodę dla osoby, która dokona określonego osiągnięcia (przyrzeczenie publiczne), jest tym związany wobec wszystkich, dopóki ktoś wspomnianego osiągnięcia dokona. Wtedy stosunek prawny ulegnie skonkretyzowaniu. Podobnie, gdy gmina urządziła park publiczny, każdy ma prawo z niego korzystać. Można w takich przypadkach mówić o pra-wach bezwzględnych.
Prawo własności ma charakter bezwzględny. Każdy zobowiąza-ny jest powstrzymać się od zachowań naruszających prawa właściciela.
149
Stosunek prawny i podmioty prawa
Bezwzględny charakter mają ograniczone prawa rzeczowe (np. użytkowa-nie, zastaw, hipoteka), obciążające czyjąś rzecz.
3
Zdarzają się stosunki prawne, których treść ulega zmianom w czasie. Uprawnienia i obowiązki występują i przekształcają się kolejno, sto-sownie do zachowania stron (uczestników) albo występowania okoliczno-ści zewnętrznych niezależnych od stron. Powstanie – w ramach istnieją-cego stosunku prawnego – nowych uprawnień lub obowiązków może być uzależnione od uprzedniego wykorzystania istniejących uprawnień lub wykonania istniejących obowiązków. Można zatem mówić, że stosunek prawny ma pewną dynamikę. Na przykład, po zawarciu umowy kredy-tu bankowego bank ma obowiązek postawić do dyspozycji kredytobiorcy kwotę kredytu. Gdy kredytobiorca, zgodnie z umową, wykorzysta tę kwo-tę w części lub w całości, będzie na nim ciążył obowiązek jej spłaty wraz z odsetkami. Jeżeli całkowita spłata została dokonana w terminie, bank będzie zobowiązany poświadczyć ten fakt, wystawiając kredytobiorcy od-powiedni dokument.Treść stosunku prawnego została w powyższych rozważaniach przed-stawiona w sposób nieco uproszczony. W rzeczywistości pomiędzy sto-sunkami prawnymi zachodzą wielorakie powiązania. Może się na przy-kład zdarzyć, że zawarcie umowy będzie wymagało uprzedniej zgody osoby, która nie jest jej stroną. Wykonanie jednej umowy może wymagać zawarcia innej. W tych przypadkach treść jednego stosunku prawnego bę-dzie uzależniona od treści innego. Można przedstawić to na podstawie ciągu czynności prawnych zmierzających do utworzenia nowego banku w formie spółki akcyjnej. Załóżmy, że bank zamierza utworzyć wspólnie kilku przedsiębiorców (założycieli). Pierwszym krokiem będzie zawarcie przez nich umowy, w której określą założenia przyszłego przedsięwzięcia oraz własne nakłady na to przedsięwzięcie i inne wzajemne zobowiąza-nia. Kolejnym etapem będzie uzyskanie zezwolenia na utworzenie banku. Spowoduje to zawiązanie stosunku prawnego między grupą założycieli a Komisją Nadzoru Finansowego – organem uprawnionym do wydania takiego zezwolenia. Po uzyskaniu zezwolenia zaistnieje możliwość zawią-zania spółki akcyjnej, która będzie prowadziła bank. W tym celu koniecz-ne będzie najpierw sporządzenie dokumentów założycielskich w formie aktu notarialnego – zaistnieje potrzeba nawiązania odpowiedniego sto-sunku prawnego z notariuszem. Następnie spółka musi być wpisana do Krajowego Rejestru Sądowego (KRS). Założyciele nawiążą więc stosunek
Podstawy prawa
150
prawny (typu formalnego) z sądem rejestrowym. Z chwilą wpisu do KRS bank stał się osobą prawną. Teraz on (za pośrednictwem swego zarządu) musi wystąpić do Komisji Nadzoru Finansowego o zezwolenie na rozpo-częcie działalności.