1
Akt normatywny może być w każdym czasie zmieniony lub uchylony. Zmiana lub uchylenie aktu normatywnego może nastąpić w drodze aktu równorzędnego lub aktu wyższej rangi.Pojedynczą zmianę aktu normatywnego określa się jako nowelizację albo nowelę. Może być ona wyraźna lub milcząca. Z wyraźną mamy do czynienia wówczas, gdy przepis dokładnie określa, jakie inne przepisy ule-gają zmianie i na czym ta zmiana polega. Przykład może stanowić art. 190 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 roku – Prawo bankowe (DzU z 2002 r. Nr 72, poz. 665 z późniejszymi zmianami), który wprowadził zmiany w ustawie o rachunkowości. Przepis ten brzmi:
Art. 190. W ustawie z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości (DzU
Nr 121, poz. 591 oraz z 1997 r. Nr 32, poz. 183, Nr 43, poz. 272, Nr 88, poz. 554, Nr 118, poz. 754 oraz Nr 139, poz. 933 i 934) w art. 81: a) w ust. 1 wyrazy „Prezes Narodowego Banku Polskiego” zastępuje się
wyrazami „Komisja Nadzoru Bankowego”,
b) w ust. 2 w pkt 2 wyrazy „Prezesem Narodowego Banku Polskiego” zastępuje się wyrazami „Komisją Nadzoru Bankowego”.
Nowelizacja milcząca (dorozumiana) ma miejsce wtedy, gdy zostanie wydany nowy przepis sprzeczny z dotychczasowym. Nie jest przy tym istotne, czy nastąpiło to przez przypadek, czy też rozmyślnie. Przy oce-nie i interpretacji przepisów należy bowiem przyjmować, że ustawodawca wszystko czyni w sposób zamierzony (tzw. fikcja racjonalnego ustawodaw-cy). Jak wiadomo, przepis dawniejszy musi ustąpić przed nowszym. No-welizacja wyraźna jest znacznie doskonalszą formą zmiany przepisu niż dorozumiana. Nie stwarza ona stanu niejasności co do obowiązującego prawa, która ma miejsce w przypadku nowelizacji dorozumianej.
Zdarza się, że akt normatywny jest nowelizowany wielokrotnie i do te-go niektóre zmiany są istotne i obszerne. Niekiedy zmianie ulega przepis, który już był zmieniany, nawet wielokrotnie. Powoduje to, że posługiwanie się tekstem aktu normatywnego staje się trudne. Aby ustalić treść obowią-zującego prawa trzeba bowiem sięgać jednocześnie do tekstu pierwotne-go i do wszystkich nowelizacji. Trzeba też pamiętać o kolejności, w jakiej zmiany następowały, gdyż ten sam fragment mógł być zmieniany kilka-krotnie. Aby usunąć te trudności, niekiedy ogłasza się tekst jednolity aktu
101
Tworzenie prawa (źródła prawa)
normatywnego. Ogłoszenie zarządza organ wskazany w akcie dokonują-cym nowelizacji. Ogłoszenie następuje w tym samym dzienniku promul-gacyjnym, w którym był ogłoszony akt pierwotny. Nie stanowi ono zmia-ny stanu prawnego, a jedynie uporządkowanie tekstu. Dawniej przy okazji ogłaszania tekstu jednolitego zmieniano numerację artykułów (paragra-fów), tak aby zapewnić jej ciągłość. Wprowadzało to jednak pewne zamie-szanie, bowiem ten sam przepis mógł w różnych okresach występować pod różnymi numerami. Dlatego obecnie tę praktykę zarzucono. W tekście jednolitym zachowana jest oryginalna numeracja przepisów, zaś wszystkie zmiany są jednoznacznie zaznaczone i omówione w odnośnikach.
Zmiana polegająca na scaleniu kilku aktów normatywnych w jeden nowy tekst nosi nazwę kompilacji. W przeciwieństwie do ogłoszenia jednolitego tekstu stwarza ona nowy stan prawny i dlatego może o niej zdecydować tylko organ uprawniony do nowelizowania scalanych aktów i tylko przez wydanie odpowiedniego aktu. I tak, ustawy mogą zostać skompilowane tylko przy pomocy nowej ustawy. Kompilacja zwiększa przejrzystość prawa i dlatego ułatwia jego stosowanie.
Najbardziej złożonym zabiegiem jest kodyfikacja. Podobnie jak kom-pilacja, polega ona na połączeniu różnych przepisów w większą całość. W przeciwieństwie do kompilacji nie ogranicza się do mechanicznego ich łączenia. Obejmuje zawsze przegląd i unowocześnienie przepisów, a więc uchylenie nieaktualnych, zmianę niektórych i niekiedy dodanie nowych. Kodyfikacji dokonuje organ uprawniony do nowelizacji przepisów. Akt normatywny, powstały na skutek kodyfikacji, bywa z reguły nazywany kodeksem. Kodeks nie ma wyższej rangi niż inne akty danego rodzaju (np. ustawy). Charakteryzuje się natomiast tym, że powinien w zasadzie wyczerpująco regulować cały dział prawa. Zawierać też powinien pewne ogólne normy prawne doniosłe dla całego działu. Dlatego przy opraco-wywaniu projektów innych ustaw z tego działu nie sposób pomijać norm zawartych w kodeksie. Kodeks wydany w formie ustawy może być zmie-niony każdą ustawą.
2
Uchylenie całego aktu normatywnego lub pojedynczego przepisu na-zywa się derogacją. Derogacja, podobnie jak nowelizacja, może być wyraźna lub milcząca (dorozumiana). Podobnie jak w przypadku noweli-zacji, tylko derogację wyraźną należy ocenić pozytywnie. Derogacji moż-na dokomoż-nać aktem tej samej lub wyższej rangi co akt uchylany. Może też utracić moc na skutek orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego.Podstawy prawa
102
Derogacja nie jest jedyną przyczyną utraty mocy obowiązującej ak-tu normatywnego lub przepisu. Są one z reguły ustanawiane na czas nie-oznaczony. Prawodawca może jednak postanowić inaczej. Akt normatyw-ny utraci wówczas moc z chwilą nadejścia terminu przewidzianego w tym akcie. Taki charakter ma na przykład ustawa budżetowa, uchwalana na okres roku kalendarzowego. Inny przykład może stanowić pierwotna wer-sja art. 625 § 1 kodeksu spółek handlowych. Przepis ten brzmi:
Art. 625 § 1. W okresie do dnia 31 grudnia 2004 r. statuty spółek
za-wiązanych po wejściu w życie ustawy, w których akcjonariuszem jest Skarb Państwa, mogą przewidywać uprzywilejowanie akcji Skarbu Państwa co do głosu w wyższym stopniu niż określony w art. 352; nie można jednak przyznać Skarbowi Państwa więcej niż pięć głosów na jedną akcję.
Jeszcze rzadziej spotykaną przyczyną wygaśnięcia aktu normatywne-go lub przepisu może być ziszczenie się warunku, przewidzianenormatywne-go w tym akcie normatywnym albo w akcie normatywnym tego samego lub wyższe-go rzędu. Warunek tym różni się od terminu, że zawiera w sobie element niepewności. Termin to przyszłe wydarzenie, które na pewno nastąpi (np. nadejście określonej daty). Warunek to wydarzenie przyszłe, możliwe, ale niepewne. Przykład może stanowić art. 625 § 2 kodeksu spółek handlo-wych, wydany w roku 2000, a więc jeszcze wówczas, gdy przystąpienie do Unii Europejskiej nie było przesądzone:
§ 2. Przepisy § 1 tracą moc najpóźniej z dniem, w którym
Rzeczpospo-lita Polska stanie się członkiem Unii Europejskiej.
Jak się okazało, w art. 625 k.s.h. mieliśmy do czynienia z ciekawym rozwiązaniem łączącym termin i warunek. Warunek w tym przypadku ziścił się przed nadejściem terminu (w dniu 1 maja 2004).
Oprócz derogacji, terminu i warunku niektórzy wymieniają jeszcze czwarty sposób utraty mocy obowiązującej aktu normatywnego lub prze-pisu. Ma być nim długotrwałe niestosowanie (desuetudo). Przepis nie-stosowany przez długi okres ulega niejako zapomnieniu i nie można nagle wrócić do niego, uznając go za prawo obowiązujące. Prawo zna zresztą sy-tuacje, w których długotrwałe niewykorzystywanie pewnych możliwości oznacza ich utratę (przedawnienie, zasiedzenie). Gdyby uznać taki sposób wygasania normy prawnej, należałoby jednak rozwiązać następujące pro-blemy:
103
Tworzenie prawa (źródła prawa)
Jak długo akt normatywny lub przepis musi być niestosowany, aby
r
uznać go za nieobowiązujący?
Czy przy ocenie niestosowania aktu (przepisu) bierze się pod uwagę
r
okresy, gdy jego stosowanie nie było możliwe z powodu zewnętrznej przeszkody (np. obca okupacja) albo z tego powodu, że nie wystąpiła jeszcze sytuacja, którą akt (przepis) normuje?
Kto i w jakim trybie może stwierdzić, że akt (przepis) przestał
obo-r
wiązywać?
Na każde z tych pytań można udzielać różnych odpowiedzi. Konsty-tucja, ani żadna inna ustawa, w tej mierze nie zajmuje stanowiska. Dlatego wypada zgodzić się, że desuetudo stanowi niebezpieczny sposób wprowa-dzania zmian w porządku prawnym. Stwarza stan niepewności. Władze mogłyby dość dowolnie niektóre dawne przepisy odrzucać, a inne „przy-pominać”. Warto przy tym pamiętać, że niektóre przepisy pomyślane są jedynie na wypadek stanów nadzwyczajnych (np. stan wyjątkowy). Zasto-sowanie wobec nich desuetudo byłoby wręcz niebezpieczne.
Argumentem przeciwko uznawaniu desuetudo w Polsce na tle obec-nego porządku konstytucyjobec-nego jest także to, że Konstytucja przewiduje obowiązujący charakter jedynie prawa stanowionego i umów międzyna-rodowych. Trudno zatem uznać, że akty prawa stanowionego mogą być zmieniane w inny sposób niż przez wydanie aktu normatywnego zawiera-jącego odpowiedni przepis.