rodzaje wykładni prawa

jęciem nieostrym, wymagającym wykładni. Tak bywa w tych przypad-kach, gdy wydanie przepisu „jednoznacznego” albo prowadziłoby do oczywistej niesprawiedliwości albo byłoby sprzeczne z realiami życia z powodu nadmiernej sztywności regulacji. Przepis taki musiałby być ustawicznie zmieniany. Przepisy celowo niejednoznaczne, pozwalające na rozciągliwe interpretowanie, nazywa się klauzulami generalnymi albo niekiedy – nie bez pewnej ironii – przepisami „kauczukowymi”. Na przykład w spółce jawnej wspólnik może samodzielnie prowadzić sprawy spółki nie przekraczające zakresu zwykłych czynności spółki (art. 39 § 2 kodeksu spółek handlowych). Ustawodawca nie przesądził, jakie sprawy mieszczą się w granicach zwykłych czynności spółki, bo-wiem w przypadku każdej spółki mogą być one nieco inne. Z pewno-ścią zależeć to będzie od wielkości charakteryzujących daną spółkę (wartość jej majątku, wielkość realizowanego obrotu rocznego, prze-ciętny zysk roczny, liczba wspólników etc.) odniesionych do wielkości charakteryzujących daną czynność wspólnika. Dokonujący wykładni powinien także brać pod uwagę rodzaj czynności, a zwłaszcza odpo-wiedzieć na pytanie, czy taka czynność jest w spółce podejmowana często, na co dzień, czy też mamy do czynienia z działaniem nietypo-wym, jednorazonietypo-wym, a przez to nadzwyczajnym.

Charakter klauzul generalnych mają przepisy odwołujące się w szczególności do „zasad współżycia społecznego”, „staranności su-miennego kupca”, „interesu publicznego (społecznego)” etc.

1

Rozmaitość problemów związanych z wykładnią prawa spowodowała, że nauki prawne wytworzyły wiele metod interpretacyjnych. W nauce nie ma zgodności co do nazw i pełnego katalogu tych metod. Trwa, a na-wet nasila się dyskusja, na temat sposobu posługiwania się poszczególnymi

173

Obowiązywanie, stosowanie i wykładnia prawa

narzędziami interpretacji. W nadchodzących latach można się spodziewać nowych propozycji i teorii w tym zakresie. Na razie zostaną omówione najczęściej wymieniane typy wykładni.

2

Wykładnię można charakteryzować, biorąc pod uwagę to, jak dzi-siaj odnosimy się do tekstu aktu normatywnego dawno uchwalone-go, lecz stale pozostającego w mocy. Z tego punktu widzenia wykładnia będzie statyczna, jeżeli przyjmie się założenie, że musi być ona zawsze taka sama. Musi być identyczna z tą, której dokonywano (lub dokonano by) bezpośrednio po wejściu w życie aktu normatywnego. Założeniem takiej wykładni jest to, że powinna pozostawać bliska intencjom, które przyświecały ustawodawcy w chwili stanowienia prawa. Interpretator nie ma uprawnień prawotwórczych. Powinien jedynie odtwarzać wolę usta-wodawcy. Za zaletę bywa uznawana pewność prawa osiągana dzięki takiej wykładni. Nikt bowiem nie będzie się obawiał, że prawo „zmieni się” na skutek dokonywania wykładni.

Wykładnia statyczna ma także istotne wady. Utrudnia lub wręcz unie-możliwia zastosowanie prawa do nowych zjawisk, nieznanych ustawo-dawcy. Może być przyczyną trudności, gdy zmieniło się otoczenie prawne interpretowanego przepisu. Na przykład, prawo obowiązujące w Polsce w okresie socjalizmu wyodrębniało wśród podmiotów prawa kategorię „jednostek gospodarki uspołecznionej”. Po przywróceniu w Polsce gospo-darki rynkowej kategoria ta stała się zbędna i uchylono większość przepi-sów, w których występowało to pojęcie. Jak jednak zastosować dziś taki przepis, w którym przez zapomnienie to pojęcie pozostało?

Przeciwieństwem wykładni statycznej jest wykładnia dynamiczna. Opiera się ona na założeniu, że sposób tłumaczenia przepisów nie może być stały. Przeciwnie, musi nadążać za zmianami dokonującymi się w oto-czeniu. Celem wykładni jest właśnie dostosowanie prawa do zmieniającej się rzeczywistości (sfery bytu). Zalety wykładni dynamicznej są oczywi-ście odwrotnością wad wykładni statycznej. Główną jej wadę stanowi na-tomiast niebezpieczeństwo „naginania” prawa do bieżących potrzeb, co sprawia że wykładnia staje się zmienna. Wada taka ujawnia się szczególnie w okresach głębokich przemian politycznych. Wyraża się w instrumental-nym traktowaniu prawa. Takie podejście u progu PRL znajdowało nawet wyraz w orzecznictwie Sądu Najwyższego (np. uchwała składu siedmiu sędziów z dnia 13 października 1954 roku I CO 47/54, Orzecznictwo Sądu Najwyższego, 1955, Nr 3, poz. 51). Innym skutkiem stosowania wykładni

Podstawy prawa

174

dynamicznej jest poczucie niepewności prawa. Nie wiadomo bowiem, w jakim kierunku pójdzie obecna i przyszła wykładnia dawnego przepisu.

Spróbujmy odpowiedzieć na pytanie, który z wymienionych sposobów wykładni jest lepszy. Wydaje się, że w okresie następującym bezpośrednio po wydaniu interpretowanego przepisu bezwzględne pierwszeństwo należa-łoby przyznać wykładni statycznej. Dopiero po latach jego obowiązywania można z dużą ostrożnością dopuścić zastosowanie wykładni dynamicznej.

Ostrożną wersję wykładni dynamicznej może stanowić zastosowanie tzw. teorii aktualnego ustawodawcy. Pozwala ona odstąpić od dawnego sposobu tłumaczenia przepisu, ale nie w sposób dowolny. Prawo należy tłumaczyć tak, jakby rozumiał je dzisiejszy ustawodawca. Sposób rozumie-nia prawa przez „dzisiejszego ustawodawcę” można określić na podstawie ustaw uchwalanych w czasie dokonywania wykładni.

Dzięki tej metodzie można osiągnąć:

wyższy stopień pewności i przewidywalności wykładni,

to, że gdyby doszło do nowelizacji interpretowanego przepisu, jej treść

byłaby bliska dawnemu, wzbogaconemu o wykładnię.

Omawiana koncepcja opiera się na założeniu, że ustawodawca jest zawsze jeden i ten sam, zaś interpretator nie może zastępować ustawo-dawcy. We współczesnym państwie demokratycznym pierwsza część tego założenia jest trudna do przyjęcia. Funkcję ustawodawcy pełnią organy pochodzące z wyboru (parlament). Ich skład bywa zatem zmienny. W sa-mym parlamencie są reprezentowane różne poglądy i różne programy po-lityczne. Dlatego mówiąc o „aktualnym ustawodawcy”, nie można polegać na aktualnych zachowaniach parlamentu i jego członków. Stanowisko ak-tualnego ustawodawcy można wyprowadzać jedynie z aktów ustawodaw-czych, które przeszły całą drogę legislacyjną, zakończoną promulgacją.

3

Obecnie zostaną wymienione rodzaje wykładni według kryterium podmiotu, który jej dokonuje. Wykładni prawa może dokonywać każ-dy. Nie każda wykładnia może być jednak wiążąca i nie każda jest warto-ściowa. Nawet jeśli uzna się ją za wiążącą, różny może być zakres jej obo-wiązywania, a w szczególności krąg podmiotów związanych jej treścią.

Wykładnia dokonywana przez ten sam organ, który wydał

interpre-r

towany akt normatywny, to wykładnia autentyczna. Uważa się, że ma ona charakter powszechnie obowiązujący. Nie jest ona zjawiskiem częstym.

175

Obowiązywanie, stosowanie i wykładnia prawa

Obecnie w Polsce autentyczna wykładnia ustaw nie występuje. Ustawy nie są bowiem stanowione przez jeden organ, ale w drodze współdziałania Sejmu i Senatu. Wykładnia dokonywana w drodze uchwały jednej tylko izby Parlamentu nie mogłaby być uznana za autentyczną. Obie izby, współdziałając, nie dokonują wykładni. Ani Konstytucja, ani regulaminy izb nie przewidują takiej możliwości. Izby mogą natomiast dokonać zmiany obowiązującej ustawy, którą uznają za niejasną. Inicjatywa w tej sprawie może wypłynąć z każdej z izb.

Zdarza się, że wykładni autentycznej dokonują organy niższego rzędu uprawnione do wydawania aktów normatywnych – rozporzą-dzeń. W praktyce jednak akty takiej wykładni nie są publikowane, przez co nie są powszechnie dostępne. Ogranicza to ich praktyczną moc. Najczęściej mają postać odpowiedzi udzielanej na zapytanie skierowane przez konkretną osobę do organu, który wydał rozporzą-dzenie. Uzyskanie odpowiedzi stawia tę osobę w uprzywilejowanej sy-tuacji. Zna ona bowiem stanowisko organu w kwestii wykładni, które nie jest dostępne dla innych podmiotów związanych przepisami tego samego rozporządzenia.

Wykładni może dokonywać organ specjalnie do tego upoważniony

przepisem konstytucji lub ustawy. Wykładnia przezeń dokonywana nosi nazwę legalnej albo delegowanej. Jest ona prawnie wiążąca je-śli upoważnienie do jej dokonywania tak stanowi. Również ten rodzaj wykładni odgrywa obecnie w Polsce rolę niewielką.

Dawniej do dokonywania powszechnie obowiązującej wykładni Konstytucja upoważniała:

w latach 1952–1989 – Radę Państwa, organ pełniący wówczas

funkcję kolegialnej głowy państwa. W praktyce Rada Państwa bardzo rzadko korzystała z tego uprawnienia;

w latach 1989–1997 – Trybunał Konstytucyjny. Funkcja ta była

zresztą dość negatywnie oceniana przez samych sędziów Trybu-nału. Stała bowiem w sprzeczności z jego zasadniczą rolą – ba-daniem zgodności z Konstytucją obowiązujących ustaw i innych aktów normatywnych.

Do grudnia 1989 roku Sąd Najwyższy miał prawo uchwalać tzw. „wytyczne wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej”. Również ta instytucja zasługiwała na krytykę. Kłóciła się nie tylko z zasadniczą

Podstawy prawa

176

funkcją sądów – orzekaniem w sprawach indywidualnych. Była także wątpliwa z punktu widzenia niezawisłości sądów.

Istotne znaczenie ma natomiast kompetencja Sądu Najwyższego w zakresie ustalania wykładni. Zgodnie z art. 60 § 1 ustawy z dnia 23 listopada 2002 roku o Sądzie Najwyższym (DzU Nr 240, poz. 2052 z późniejszymi zmianami) Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego może wnieść o rozstrzygnięcie, gdy występuje rozbieżność w orzecznictwie sądów powszechnych lub wojskowych. Nie chodzi tu więc o osądzenie konkretnej sprawy, ale o dokonanie wykładni abstrakcyjnej. Wniosek Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego o rozstrzygniecie rozbieżności rozpatruje skład siedmiu sędziów Sądu Najwyższego. (W zwykłych sprawach Sąd Najwyższy orzeka w składach trzyosobowych). Wniosek o rozstrzygnięcie w kwestii rozbieżności w orzecznictwie może być też skierowany do: 1) pełnego składu izby Sądu Najwyższego, 2) skła-du połączonych izb Sąskła-du Najwyższego albo 3) pełnego skłaskła-du Sąskła-du Najwyższego. Analogiczny wniosek może złożyć również Prokura-tor Generalny, Rzecznik Praw Obywatelskich, a także – w zakresie swojej właściwości – Przewodniczący Komisji Nadzoru Finansowego i Rzecznik Ubezpieczonych (art. 60 § 2 ustawy o Sądzie Najwyższym). Siedmioosobowy skład Sądu Najwyższego, wypowiadając się w kwe-stii takiego wniosku, nie wydaje wyroku, lecz podejmuje uchwałę. Może przy tym postanowić, że uchwała ta będzie miała charakter zasady prawnej. Oznacza to, że inne składy orzekające Sądu Najwyż-szego będą musiały stosować wykładnię ustaloną w uchwale. Odstęp-stwo od zasady prawnej uchwalonej przez skład siedmiu sędziów jest możliwe na mocy uchwały pełnego składu izby Sądu Najwyższego, połączonych izb albo pełnego składu Sądu Najwyższego. Uchwała podjęta przez skład izby, izb połączonych albo pełny skład Sądu Naj-wyższego ma zawsze moc zasady prawnej (art. 61 § 6 ustawy o Sądzie Najwyższym). Odstąpienie od niej wymaga nowej uchwały podjętej przynajmniej w takim samym składzie jak ten, który podjął uprzednią uchwałę.

Do wydawania wykładni prawa podatkowego uprawniony jest mi-nister właściwy do spraw finansów publicznych (art. 14a i nast. ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 roku – Ordynacja podatkowa – DzU z 2005 r. Nr 8, poz. 60 z późniejszymi zmianami). Zgodnie z art. 14a mini-ster właściwy do spraw finansów publicznych dąży do zapewnienia jednolitego stosowania prawa podatkowego przez organy podatkowe

177

Obowiązywanie, stosowanie i wykładnia prawa

oraz organy kontroli skarbowej, dokonując w szczególności jego in-terpretacji, przy uwzględnieniu orzecznictwa sądów oraz Trybunału Konstytucyjnego lub Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości (in-terpretacje ogólne). In(in-terpretacje ogólne są publikowane w Dzienniku Urzędowym Ministra Finansów oraz zamieszczane w Biuletynie In-formacji Publicznej. Po myśli art. 14b minister właściwy do spraw fi-nansów publicznych, na pisemny wniosek zainteresowanego, wydaje, w jego indywidualnej sprawie, pisemną interpretację przepisów prawa podatkowego (interpretację indywidualną). Wniosek o interpretację indywidualną może dotyczyć zaistniałego stanu faktycznego lub zda-rzeń przyszłych.

Organ władzy publicznej stosujący prawo dokonuje jego wykładni

dla potrzeb rozpatrywanej sprawy lub wykonywanego zadania. No-si ona nazwę wykładni operatywnej. Jej moc wiążąca ogranicza No-się zasadniczo do danej sprawy. Ustalenia przyjęte przez właściwy or-gan są wiążące dla tego oror-ganu – jeśli zostały podane do wiadomo-ści strony (stron) postępowania lub do wiadomowiadomo-ści publicznej. Wiążą ponadto organy niższej instancji, działające w danej sprawie. Szcze-gólne znaczenie ma w tym zakresie wykładnia dokonywana przez Sąd Najwyższy w konkretnych sprawach (czyli nie w formie wykładni abstrakcyjnej, o której była mowa wyżej). Sąd Najwyższy działa jako sąd kasacyjny. Nigdy nie rozstrzyga sprawy merytorycznie i nie zaj-muje się ustalaniem stanu faktycznego – nie przeprowadza nowych dowodów. Ogranicza się do zbadania i stwierdzenia, czy w dotychcza-sowym postępowaniu (przed sądami niższych instancji) nie nastąpi-ło naruszenie prawa. Gdy stwierdzi, że mianastąpi-ło ono miejsce i bynastąpi-ło na tyle istotne, że wpłynęło na treść zaskarżonego wyroku – kasuje ten wyrok i przekazuje sprawę do ponownego rozpatrzenia sądowi, który orzekał jako ostatni. Sąd, któremu sprawę przekazano, związany jest w tej sprawie wykładnią dokonaną przez Sąd Najwyższy.

Orzeczenie kasacyjne Sądu Najwyższego nie stwarza nowej nor-my prawnej. Formalnie nie obowiązuje poza sprawą, w której zapadło. W praktyce jednak wiele takich orzeczeń, zwłaszcza w sprawach za-wiłych lub precedensowych, jest publikowanych. Sędziowie orzekają-cy w podobnych sprawach sięgają do tych publikacji i chętnie wyko-rzystują zawartą w nich wykładnię. Wychodzą bowiem z założenia, że gdyby wydany wyrok trafił na skutek kasacji do Sądu Najwyższego, sąd ten orzeknie tak, jak poprzednio i utrzyma wyrok w mocy. Z tego

Podstawy prawa

178

samego powodu z publikowanych orzeczeń chętnie korzystają strony prowadzące spory sądowe, ich pełnomocnicy (adwokaci, radcy praw-ni), prokuratorzy i inne osoby stosujące prawo.

Jeżeli Sąd Najwyższy (zwykły skład orzekający), rozpatrując ka-sację lub inny środek odwoławczy, poweźmie wątpliwości co do wy-kładni prawa, to odroczy sprawę, aby przedstawić zagadnienie prawne do rozstrzygnięcia przez skład siedmiu sędziów (art. 59 ustawy o Są-dzie Najwyższym). Rozstrzygnięcie składu siedmioosobowego bęSą-dzie w danej sprawie wiążące.

Podobne mechanizmy wykładni występują w działalności organów administracji publicznej. Organ wydający decyzję administracyjną jest związany wykładnią prawa, poczynioną w danej sprawie przez organ wyższej instancji. Organ, którego decyzja administracyjna została za-skarżona do Sądu Administracyjnego, będzie w danej sprawie związa-ny wyrokiem tego sądu. Niektóre orzeczenia Sądu Administracyjnego są publikowane. Mogą więc być wykorzystywane przez uczestników postępowań przed organami administracji oraz przed sądem admini-stracyjnym, choć poza konkretną sprawą nie mają mocy wiążącej.

W administracji publicznej zdarza się, że organ nadrzędny prze-kazuje organowi podporządkowanemu stanowisko w kwestii rozumie-nia i stosowarozumie-nia prawa. Ma to na celu ujednolicenie stosowarozumie-nia prawa przez organy administracji. Stanowisko takie jest z reguły wiążące, gdy organ, który je formułuje sprawuje kierownictwo wobec organu, do którego stanowisko zostało skierowane. Organ podporządkowa-ny nie jest związapodporządkowa-ny takim stanowiskiem w konkretnej sprawie, lecz w sprawach określonego rodzaju. Wydając konkretną decyzję admini-stracyjną, nie może powoływać się na działanie w myśl narzuconego stanowiska organu nadrzędnego. Sam odpowiada za wykładnię leżącą u podstaw jego decyzji.

Wykładni dokonują także uczeni prawnicy w swych dziełach. Nosi

ona nazwę wykładni doktrynalnej. Wykładnia ta nie ma charakte-ru prawnie wiążącego. Cieszy się jednak w sądach i w organach ad-ministracji publicznej dużym uznaniem. Wynika to nie z formalnych uprawnień do dokonywania interpretacji prawa, lecz z umiejętności autora wykładni oraz z przekonywującej argumentacji. Wykładnia doktrynalna bywa wyrażona w różnych opracowaniach:

podręcznikach do nauki prawa,

opracowaniach monograficznych i przyczynkarskich,

179

Obowiązywanie, stosowanie i wykładnia prawa komentarzach do aktów normatywnych,

glosach, czyli komentarzach do publikowanych orzeczeń

sądo-r

wych,

opiniach prawnych, sporządzanych na zamówienie konkretnych

odbiorców.

Pewną słabością wykładni doktrynalnej może być to, że w niektó-rych kwestiach nie prezentuje ona jednolitych poglądów. Stanowiska uczonych różnią się niekiedy dość znacznie. Dla praktyka sytuacja taka oznacza, że kierunek orzecznictwa sądowego lub administracyj-nego w danej sprawie nie jest pewny. Zachować zatem należy dale-ko posuniętą ostrożność. Wypada też w każdym przypadku zwracać uwagę na argumentację autora opinii. Na tej podstawie można dojść do wniosku, która opinia jest lepiej uzasadniona.

Rozbieżności poglądów w kwestiach prawnych mogą też działać inspirująco na ustawodawcę, który będzie się starał tak tworzyć nowe prawo, aby usunąć istniejące niejasności.

Wykładni prawa może wreszcie dokonywać każdy na własny użytek.

Wykładnia taka jest oczywiście całkowicie pozbawiona mocy wiążą-cej. Nie ma też utrwalonej nazwy (może „wykładnia powszechna”). Przy dokonywaniu takiej wykładni powinniśmy przede wszystkim zwracać uwagę, aby zbyt pochopnie nie przyjmować za prawdziwą interpretacji dla siebie najkorzystniejszej. Podejmując próbę dokony-wania własnej wykładni, należy także brać pod uwagę ustalenia po-czynione w danej kwestii przez innych interpretatorów.

W dokumencie Podstawy prawa (Stron 172-179)