1
Każda osoba (fizyczna i prawna) ma zdolność prawną. Pojęcie to oznacza zdolność do posiadania uprawnień i obowiązków, czyli do bycia podmiotem prawa – do bycia uczestnikiem stosunków prawnych. Możliwość posiadania praw i obowiązków należy odróżnić od możliwości samodzielnego ich kształtowania, tj. możliwości zaciągania zobowiązań w drodze własnych działań oraz nabywania praw dzięki własnym czynno-ściom. Możliwość tę określa się jako zdolność do czynności prawnych.2
Osoba fizyczna ma zawsze zdolność prawną. Nabywa ją z chwiląurodzenia (albo poczęcia, jeżeli prawo tak stanowi), a traci – z chwilą śmierci. Zdolności tej we współczesnych systemach prawnych nie można nikomu odebrać. Nie można jej też ograniczyć. W historii znane były sy-tuacje odmienne. Starożytne rzymskie prawo prywatne nie przyznawało zdolności prawnej niewolnikom lub, ściślej, dopuszczało ją w bardzo ogra-niczonym zakresie. Średniowieczne prawo stanowe różnicowało zdolność prawną w zależności od tego, do jakiego stanu przynależała osoba. W XIX wieku prawo rosyjskie znało karę „śmierci cywilnej”. Polegała ona na ode-braniu skazanemu zdolności prawnej. Oznaczało to, że wprawdzie pozo-stawał on przy życiu, lecz tracił cały swój majątek (przechodził na spad-kobierców). Związek małżeński skazanego ulegał rozwiązaniu. Skazany nie mógł nabywać żadnych nowych praw. Wykonanie tej kary wiązało się zresztą z zesłaniem do odległych zakątków Imperium.
W przeciwieństwie do zdolności prawnej, osoba fizyczna może nie mieć zdolności do czynności prawnych albo mieć tylko ograniczoną zdolność do czynności prawnych. Korzystanie ze zdolności do czynności prawnych wymaga bowiem pewnego stopnia sprawności umysłowej, po-zwalającego rozumieć i samodzielnie kształtować swoje prawa i obowiąz-ki. Dlatego też zdolność do czynności prawnych nabywa się z wiekiem.
Osoba fizyczna, która nie ukończyła lat 13, nie ma w ogóle zdolno-ści do czynnozdolno-ści prawnych, zaś czynność dokonana przez taką osobę jest nieważna (art. 14 § 1 kodeksu cywilnego). Od tej ogólnej zasady kodeks
125
Stosunek prawny i podmioty prawa
cywilny przewiduje pewne wyjątki. Jeśli mianowicie osoba taka zawarła umowę należącą do umów powszechnie zawieranych w drobnych, bieżą-cych sprawach życia codziennego, to umowa taka może pozostać ważną w przypadku równoczesnego zaistnienia dwóch okoliczności:
Umowa została wykonana (np. sprzedawca przyjął od dziecka
pienią-r
dze i wręczył mu zeszyt, za który zapłaciło).
Umowa nie pociąga za sobą rażącego pokrzywdzenia osoby
niezdol-r
nej do czynności prawnych (miałoby to miejsce, gdyby na przykład kupiony przez dziecko zeszyt miał o połowę mniej kartek, niż ten, za który zapłacono).
Osoba, która ma ukończone 13 lat, ale nie ukończyła jeszcze lat 18, ma ograniczoną zdolność do czynności prawnych. Osoba taka może za-ciągać zobowiązania i rozporządzać swoimi prawami, ale musi mieć na to zgodę przedstawiciela ustawowego. Przedstawicielami ustawowymi osoby małoletniej są jej rodzice. W przypadku braku obojga rodziców przedsta-wicielem ustawowym jest opiekun wyznaczony przez sąd. Zgoda na doko-nanie czynności prawnej przez osobę niemającą lat 18 może być udzielona przed podjęciem tej czynności, a także po. W tym drugim przypadku po-lega ona na potwierdzeniu zawartej umowy lub innego aktu.
Kodeks cywilny przewiduje pewne wyjątki od opisanych zasad. Oso-ba mająca ograniczoną zdolność do czynności prawnych może bez zgo-dy przedstawiciela ustawowego zawierać umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych, bieżących sprawach życia co-dziennego. Osoba taka może także bez zgody przedstawiciela ustawowego rozporządzać swoim zarobkiem, chyba że sąd opiekuńczy z ważnych po-wodów postanowi inaczej. Warto zauważyć, że pojęcie zarobku wiąże się z wykonywaną pracą. Nie obejmuje natomiast przychodów z majątku (np. dywidendy od udziałów albo akcji stanowiących własność małoletniego).
Przedstawiciel ustawowy może osobie małoletniej oddać do swobod-nego użytku określone przedmioty majątkowe. W ten sposób osoba ma-łoletnia uzyskuje w stosunku do tych przedmiotów (i tylko do nich) pełną zdolność do czynności prawnych.
Z chwilą uzyskania pełnoletności, tj. z chwilą ukończenia 18 lat oso-ba fizyczna uzyskuje pełną zdolność do czynności prawnych. Wcześniej zdolność tę może osiągnąć przez zawarcie związku małżeńskiego. Trzeba jednak zaznaczyć, że zawarcie związku małżeńskiego przez osobę, która nie ukończyła lat 18, wymaga zgody sądu. Pełna zdolność do czynności
Podstawy prawa
126
prawnych oznacza, że można samodzielnie nabywać prawa i zaciągać zo-bowiązania. Polskie prawo publiczne przewiduje kilka sytuacji, w których wymagany jest wiek wyższy niż 18 lat. I tak, na przykład kandydować do Sejmu można po ukończeniu lat 21, zaś do Senatu – po ukończeniu 30 lat. Na urząd Prezydenta Rzeczypospolitej może kandydować ten, kto ukończył lat 35.
Prawo przewiduje też sytuacje nadzwyczajne, w których osoba fi-zyczna może być pozbawiona zdolności do czynności prawnych, albo może być w tej zdolności ograniczona. Decyzję w tych sprawach może podjąć tylko sąd, orzekając o ubezwłasnowolnieniu całkowitym (utrata zdolności do czynności prawnych) albo częściowym (ograniczenie zdol-ności do czynzdol-ności prawnych). Osoba całkowicie ubezwłasnowolniona ma – bez względu na swój wiek – taką zdolność do czynności prawnych, jak osoba, która nie ukończyła lat 13. Orzekając o ubezwłasnowolnieniu całkowitym, sąd ustanawia opiekuna dla osoby ubezwłasnowolnionej. Będzie on za nią dokonywał czynności prawnych. Osoba ubezwłasno-wolniona częściowo korzysta ze zdolności do czynności prawnych ogra-niczonej, to jest w takim zakresie jak osoba w wieku od 13 do 18 lat. W przypadku ubezwłasnowolnienia częściowego sąd ustanawia kuratora osoby ubezwłasnowolnionej. Do niego należy wyrażanie zgody na czyn-ności prawne ubezwłasnowolnionego lub potwierdzanie czynczyn-ności już dokonanych.
Ubezwłasnowolnienie jest orzekane stosunkowo rzadko. Sąd może je orzec tylko wtedy, gdy zachodzą ustawowo określone warunki, a miano-wicie osoba, która ukończyła przynajmniej 13 lat, nie jest w stanie kiero-wać swym postępowaniem z powodu:
choroby psychicznej,
r
niedorozwoju umysłowego,
r
innego rodzaju zaburzeń psychicznych, a w szczególności pijaństwa
r
lub narkomanii.
Ubezwłasnowolnienie częściowe może być orzeczone tylko wobec osoby pełnoletniej z tych samych powodów, co ubezwłasnowolnienie cał-kowite, jeżeli stan osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, a osobie tej potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw.
W przypadku osób prawnych zarówno zdolność prawna, jak i zdol-ność do czynności prawnych przysługuje od momentu powstania oso-by (np. wpisu do rejestru), a wygasa z chwilą ustania tej osooso-by (np.
127
Stosunek prawny i podmioty prawa
wykreślenia z rejestru). Osoba prawna w likwidacji zachowuje zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych.
W okresie socjalistycznej gospodarki planowej (w PRL) rozpowszech-niona była teoria tzw. specjalnej zdolności prawnej osób prawnych. Przyj-mowano bowiem, że osoba prawna jest utworzona wyłącznie po to, by re-alizować wyznaczone dla niej zadania. Zdolność prawna osoby prawnej była więc uważana za ograniczoną tylko do tych uprawnień i obowiązków, których posiadanie jest niezbędne dla wykonania zadań osoby prawnej. A zatem ten, kto zamierzał zawrzeć transakcję z osobą prawną, powinien najpierw upewnić się, czy osoba ta w ogóle jest zdolna do zawarcia takiej transakcji. Podejście takie było oczywiście uciążliwe dla swobody obrotu gospodarczego.
Obecnie teoria specjalnej zdolności prawnej osób prawnych nie znajduje wielu zwolenników. Przyjmuje się, że osoba prawna jest zdolna mieć wszelkie prawa i obowiązki. Wyjątek stanowią jedynie te, które są sprzeczne z naturą osoby prawnej. Na przykład, osoba prawna nie może zawrzeć związku małżeńskiego, nie może adoptować dziecka, nie może sporządzić ważnego testamentu. Zawarcie przez osobę prawną transakcji, która wykracza poza zakres działania, określony w dokumentach założy-cielskich, nie powoduje samo przez się nieważności tych transakcji. Może stanowić co najwyżej podstawę do odpowiedzialności członków władz tej osoby prawnej.
Osoba prawna korzysta z pełnej zdolności do czynności prawnych, działając za pośrednictwem swych organów (np. zarządu). Może się jed-nak zdarzyć, że osoba prawna czasowo pozbawiona jest organu uprawnio-nego do jej reprezentowania (np. kadencja zarządu upłynęła, a na skutek wewnętrznego konfliktu wybór nowego nie może dojść do skutku). W ta-kiej sytuacji sąd może dla osoby prawnej wyznaczyć kuratora. Jego zada-niem będzie przede wszystkim tymczasowe reprezentowanie osoby praw-nej w celu zabezpieczenia jej interesów. Powinien on także doprowadzić, tak szybko jak to możliwe, do powołania odpowiednich organów albo do rozpoczęcia likwidacji osoby prawnej.
Osoba prawna nie może być ubezwłasnowolniona.
4
Kończąc tę część rozważań poświęconych podmiotom prawa, war-to wyjaśnić pojęcie prawa podmiowar-towego. Jest ono sporne, a nawet przez niektórych autorów odrzucane. Najczęściej przez prawo podmio-towe rozumie się prawo przysługujące podmiotowi, czyli uprawnieniePodstawy prawa
128
podmiotu. Możliwość domagania się żeby uprawnienie było spełnione i dochodzenia tego – określa się jako roszczenie.
Prawa podmiotowe – rozumiane w wyżej zaproponowany sposób – mogą mieć różne źródła i rozmaity charakter. Niektóre z nich wynika-ją z samej istoty danego podmiotu prawa. Nie mogą być zatem prawnie ograniczone bez uszczerbku dla tego podmiotu. W przypadku osób fi-zycznych taki charakter mają zasadnicze prawa i wolności obywatelskie, wyprowadzane z prawa naturalnego, zaś w prawie pozytywnym określane i chronione aktami najwyższej rangi (konstytucja). W przypadku osoby prawnej do analogicznej kategorii praw podmiotowych wypada zaliczyć możność wypełniania tej misji, do realizacji której osoba prawna została utworzona. Byłoby zresztą absurdem, gdyby, na przykład, spółka akcyjna utworzona w celu prowadzenia działalności handlowej, była pozbawiona w sposób trwały tej możliwości.
Pojęciem praw podmiotowych bywają też obejmowane uprawnienia o innym charakterze, na przykład wynikające z konkretnej umowy. I tak, najemca lokalu ma uprawnienia do korzystania z tego lokalu na warun-kach określonych prawem oraz postanowieniami umowy najmu. Wynaj-mujący (właściciel lokalu) nie może w czasie trwania umowy najmu ogra-niczać najemcy w tych prawach.
W praktyce ważne jest nie tylko to, że prawo podmiotowe komuś przysługuje. Istotna jest także możliwość obrony prawa podmiotowego. Możliwość tę zapewniają różne procedury, zależne od rodzaju prawa pod-miotowego oraz od rodzaju jego naruszenia lub zagrożenia. Ochronę wy-rażonych w Konstytucji praw i wolności obywatelskich można realizować, m.in. zwracając się do Trybunału Konstytucyjnego (skarga konstytucyjna). Strona umowy może dochodzić swych praw wobec drugiej strony na dro-dze postępowania przed sądem powszechnym albo polubownym. W przy-padku praw podmiotowych wynikających z prawa administracyjnego mo-że być właściwe zwrócenie się do organu administracji publicznej. Jemo-żeli ktoś, na przykład, wznosząc budowlę niezgodnie z prawem budowlanym, naruszył uprawnienia właściciela sąsiedniej nieruchomości, pokrzyw-dzony może zwrócić się do właściwego organu administracji o nakazanie wstrzymania budowy.
Pojęcie prawa podmiotowego bywa przeciwstawiane prawu
przed-miotowemu. Ma ono zgoła odmienny charakter. Nie stanowi
uprawnie-nia podmiotu, lecz zbiór różnych uprawnień i obowiązków związanych z określonym przedmiotem.
129
Stosunek prawny i podmioty prawa