Niezależna prasa lokalna

W lokalnym komunikowaniu dużą rolę i znaczenie przypisuje się szczególnemu instrumentowi tego komunikowania – niezależnej prasie lokalnej¹⁵⁶. Uważa się, że spełnia ona niezwykle ważną funkcję w życiu publicznym

154 W. Chorązki, Sytuacja mediów lokalnych w Polsce w III kwartale 2005 roku, [w:] Polskie media lokalne na przełomie XX i XXI wieku. Historia–teoria–zjawiska, J. Jarowiecki, A. Paszko, W. M. Kolasa (pod red.), Wojewódzka Biblioteka

Publiczna w Krakowie, Kraków 2007, s. 87-88.

155 Raport Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, Radio i telewizja w Polsce: Raport O Stanie Rynku w Chwili Przystępowania Do Unii Europejskiej, Warszawa 2004, s. 10-13.. Źródło: http://www.krrit.gov.pl.

156 Prasa niezależna zwana jest również jako prasa wolnorynkowa lub prywatna. Jako podtypy prasy sublokalnej, oprócz prasy niezależnej, występuje także prasa: samorządowa, kościelna, środowiskowa. S. Michalczyk, Media lokalne.

Terminologia..., s. 49.

społeczeństwa obywatelskiego. Odgrywa istotną rolę w procesach komunikacyjnych między innymi dlatego, że zaspokaja potrzeby informacyjne społeczności lokalnych, wpływa na kształtowanie świadomości społecznej i stwarza odpowiednie warunki porozumiewania się ludzi mniejszych społeczności lokalnych.

Prasa lokalna w Polsce ma przeszło 150-letnią tradycję, a jej zróżnicowane losy wynikają ze zmieniającej się sytuacji społeczno-politycznej oraz uwarunkowań ekonomiczno-technicznych i kulturowych. Niemałą też tradycję mają badania nad prasą lokalną¹⁵⁷. Próbę określenia statusu instytucjonalno-prawnego polskiej prasy lokalnej i sublokalnej podejmuje W. Chorązki. Według autora wśród około 2500 gazet i czasopism lokalnych i sublokalnych ukazujących się w Polsce, a zaliczanych do prasy lokalnej i sublokalnej, około:

• 26% stanowią pisma wolnorynkowe (niezależne) wydawane przez osoby prywatne;

• 36% to pisma wydawane lub współwydawane przez lokalne samorządy;

• 10% to pisma tzw. III sektora, wydawane i finansowane przez towarzystwa miłośników miasta (ziemi), stowarzyszenia i fundacje;

• 2% to pisma lokalnych oddziałów partii politycznych i związkowych komisji regionalnych, miejskich i zakładowych;

• 4% to gazety zakładowe;

• 22% to pisma parafialne (w tym około 80% biuletyny informacyjno-formacyjne)¹⁵⁸.

Należy także podkreślić, że rozwój środków masowego komunikowania nastąpił w Polsce dopiero po dokonaniu się przemian ustrojowych i przywróceniu znacznych swobód obywatelskich, jakie miały miejsce w nowej sytuacji społeczno-politycznej zapoczątkowanej po wyborach 4 czerwca 1989 roku. Wpłynęła na tę sytuację liberalizacja przepisów prawnych reglamentujących działalność mediów¹⁵⁹, zniesienie cenzury¹⁶⁰, nowelizacja prawa prasowego¹⁶¹, potraktowanie środków masowego komunikowania, w tym prasy, jako elementu gospodarki

157 Szerzej na ten temat: J. Jarowiecki, Badania nad Polską prasą lokalną. Studium przeglądowe, [w:] Polskie media lokalne na przełomie XX i XXI wieku. Historia-teoria-zjawiska, J. Jarowiecki, A. Paszko, W. M. Kolasy (pod red.), Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Krakowie, Kraków 2007, s. 11-36.

158 W. Chorązki, Sytuacja mediów..., s. 89.

159 Np. Ustawa z dnia 29 grudnia 1992 r. o radiofonii i telewizji (Dz.U z 1993 r. Nr 7, poz. 34 z późn. zm.).

160 Ustawa z dnia 11 kwietnia 1990 r. o uchyleniu Ustawy o kontroli publikacji, zniesieniu organów tej kontroli oraz zmiany ustawy: Prawo prasowe (Dz.U. z 1990 r. Nr 29, poz. 173.).

161 Ustawa z dnia 26 stycznia 1984 r. Prawo prasowe (Dz.U. z 1990 r. nr 29, poz. 173).

wolnorynkowej. Od tego momentu zaczęły masowo powstawać zróżnicowane w sensie typologicznym pisma - w zakresie rodzaju, gatunku, częstotliwości i nakładów ich wydawania, wydawców i kierunków ideowo-politycznych.

Powstawały media lokalne, które chciały relacjonować i komentować sprawy bliskie i bezpośrednio znane lokalnym odbiorcom. Wskazanie tego przełomowego okresu dla rozwoju komunikowania lokalnego jest rzeczą ważną. Należy pamiętać, jak zauważa A. Graham, iż funkcjonowanie lokalnych środków masowego komunikowania się jest ułatwione na bazie istniejącej w społecznościach „kultury obywatelskiej” („Civic Culture”). Autorka wskazuje na rozumienie polityki, chęć uczenia się partycypacji, stosowania w praktyce możliwości demokracji lokalnej, umiejętności, osiągania konsensusu grupowego, rozwiązywania problemów i rozstrzygania konfliktów oraz rzeczywistego podejmowania decyzji. Podkreśla za R. Dahlem, że koncepcja nowoczesnej demokracji wymaga również występowania, oprócz innych podstawowych praw, także prawa do poszukiwania przez obywateli alternatywnych źródeł informacji, jakim niewątpliwie są radio, prasa i telewizja lokalna¹⁶².

Sprawa nazewnictwa i klasyfikacji „mediów lokalnych” wzbudzała i wzbudza wiele dyskusji oraz kontrowersji w środowisku prasoznawców, jak również praktyków zarówno polskich, jak i zagranicznych¹⁶³. Samo pojęcie „prasa lokalna”

nie jest terminem jednoznacznym. S. Dziki definiuje to pojęcie jako niejednolitą grupę wytworów prasowych, których wspólną cechą jest fakt ukazywania się poza głównym centrum lub głównymi ośrodkami życia polityczno-społecznego oraz kulturalnego danego kraju i kolportowania ich na określonym terytorium¹⁶⁴. Prasę lokalną można określać jako miejscową od łacińskiego localis¹⁶⁵, jako właściwą danemu miejscu. W. Chorązki, zgodnie z przyjętą i od kilkunastu lat stosowaną w Ośrodku Badań Prasoznawczych Uniwersytetu Jagiellońskiego typologią, proponuje podział prasy na:

1. ponadogólnokrajową;

2. ogólnokrajową;

3. regionalną i ponadregionalną, która obejmuje swoim zasięgiem co najmniej jedno województwo i ma mniejszy zasięg niż ogólnokrajowy;

162 A. Graham, Powstanie kultury obywatelskiej w Polsce. Amerykańska demokracja i polskie uczestnictwo, „Samorząd Terytorialny” 1996, nr 9, s. 44-61.

163 S. Michalczyk, Media lokalne. Terminologia..., s. 37-49.

164 S. Dziki, Prasa lokalna, [w:] Encyklopedia wiedzy o prasie, J. Maślanka (pod red.), Warszawa 1976, s. 174-175.

165 Słownik wyrazów obcych, PWN, Warszawa 1980, s. 453.

4. lokalną (prasę lokalną I stopnia), która obejmuje mniej niż jedno województwo, ale co najmniej jeden powiat;

5. sublokalną (prasę lokalną II stopnia) - pozostała grupa mediów, np.

miejsko-gminne, gminne, osiedlowe, parafialne, itd.

Ze względu na status instytucjonalno-prawny autor proponuje podział prasy na 8 podstawowych grup:

1. prasę samorządową lub z nią związaną;

2. niezależną prasę wolnorynkową;

3. prasę tzw. III sektora - organizacji pozarządowych, m.in.: stowarzyszeń wyższej użyteczności, celowych fundacji, stowarzyszeń miłośników (przyjaciół) miasta lub ziemi, organizacji mniejszości narodowych;

4. prasę centralnych i terenowych struktur kościelnych (diecezji, dekanatów, parafii, zgromadzeń zakonnych) lub podmiotów prawnych z nimi związanych;

5. prasę centralnych struktur i lokalnych oddziałów partii politycznych lub związków zawodowych;

6. prasę zakładową (w tym: uczelnianą);

7. prasę środowiskową (w tym: studencką, szkolną, kontrkulturową prasę młodzieżową);

8. prasę naukową i popularnonaukową¹⁶⁶.

M. Gierula, opierając się na badaniach polskiej prasy lokalnej, stwierdza, że cechami podstawowymi określającymi typ pisma lokalnego były najczęściej cele i zadania lub organ wydający. Autor wskazuje bardzo rozległy katalog organów, które wydają prasę lokalną w Polsce, zalicza do nich: osoby fizyczne, przedsiębiorstwa prywatne i państwowe, organy władzy samorządowej i państwowej różnego szczebla oraz instytucje im podległe, organizacje pozarządowe różnego typu oraz fundacje, partie polityczne, związki zawodowe, organizacje samorządu gospodarczego, towarzystwa społeczno-kulturalne, instytucje edukacyjne od szkoły podstawowej do wyższych uczelni, Kościół katolicki i inne związki wyznaniowe, mniejszości narodowe i etniczne. Druga cecha jest poniekąd wypadkową planów i oczekiwań najważniejszych podmiotów

166 W. Chorązki, Aktualna sytuacja mediów lokalnych w Polsce na podstawie badań ankietowych z przełomu roku 2001/2002, „Studia Kieleckie. Seria Bibliologiczno-Prasoznawcza” 2003, s. 26.

lokalnych, jak i organu wydającego, w tym zespołu redakcyjnego i jego członków.

Zdaniem autora do podstawowych zadań mediów lokalnych można zaliczyć:

• wszechstronną, bieżącą informację lokalną;

• pełnienie funkcji „trybuny społeczności lokalnej”;

• integrację środowiska lokalnego;

• kształtowanie lokalnej opinii społecznej;

• kontrolę władz lokalnych;

• integrację społeczności lokalnej w strukturach lokalnych i ponadlokalnych;

• wspieranie lokalnej kultury;

• promocję „małej ojczyzny”;

• edukację społeczno-polityczną, kulturalno-historyczną i ekonomiczną społeczności lokalnej;

• funkcję reklamowo-ogłoszeniową, w stosunku do lokalnych reklamodawców;

• osiągnięcie sukcesu ekonomicznego na rynku;

• funkcję rozrywkową, lokalną w tematyce, formie lub autorstwie¹⁶⁷.

W. Chorązki na podstawie szczegółowej analizy podkreśla w swojej pracy, że od drugiej połowy 2000 roku na działalność mediów lokalnych miał wpływ kryzys gospodarczy. Jeszcze w 2002 roku przejawiał się on spadkiem dochodów z reklam, znacznym obniżeniem poziomu sprzedaży gazet i spadkiem zainteresowania mediami lokalnymi jako całością. Wyniki pokazują, że na przykład spadek dochodów kształtował się nawet na poziomie 50-70%, spadek nakładu gazet wynosił 30-40%. Kryzys był także odczuwalny w spadku słuchalności i oglądalności radia i telewizji (było około 180 stacji radiowych i około 150 lokalnych telewizji, głównie emitujących za pomocą sieci kablowych). Liczba tytułów gazet lokalnych i sublokalnych kształtowała się w 2002 roku na poziomie 2514 tego rodzaju czasopism, z czego tylko ok. 10-15% miało swoje korzenie sięgające lat 1988-1990. Na Górnym Śląsku ukazywało się z tego 278 gazet i czasopism lokalnych. Z ogólnej liczby, tj. 2514, gazet i czasopism lokalnych i sublokalnych ukazujących się w Polsce w 2002 roku, około:

167 M. Gierula, Typologiczny rozwój prasy lokalnej w Polsce w nowych warunkach społeczno-politycznych i ekonomicznych,

„Studia Kieleckie. Seria Bibliologiczno-Prasoznawcza” 2003, s. 12-15.

• 39% stanowiły pisma wolnorynkowe (niezależne);

• 37% to pisma wydawane lub współwydawane przez lokalne samorządy (w tym ok. 50% 6-8 stronicowe biuletyny informacyjne);

• 14,5% to pisma tzw. III sektora, wydawane i finansowane przez towarzystwa miłośników miasta (ziemi), stowarzyszenia (w tym wyższej użyteczności) i fundacje;

• 10% to pisma parafialne (w tym ok. 80% biuletyny informacyjno-formacyjne);

• zupełny margines stanowiły pisma lokalnych oddziałów partii politycznych i związkowych komisji regionalnych, miejskich i zakładowych.

Autor, wskazując na wyniki szczegółowej analizy geograficznego rozmieszczenia gazet lokalnych i sublokalnych, ich statusu instytucjonalno-prawnego, częstotliwości ukazywania się, nasycenia rynku czytelniczego oraz poziomu merytorycznego, stwierdza, iż istotny wpływ mają tu specyficzne dla poszczególnych części Polski uwarunkowania i tradycje historyczne, kulturowe, wydawnicze i czytelnicze¹⁶⁸.

Pisma lokalne najczęściej wydawane są przez prywatnych wydawców, co powoduje, że są one traktowane jak każdy inny podmiot działający na rynku.

Aby funkcjonować musi przynosić zysk i stąd też naturalna dążność właścicieli do ograniczania kosztów. Jest to powodem różnego rodzaju trudności i ograniczeń w pracy dziennikarzy lokalnych. M. Gierula wskazuje, że wpływ warunków ekonomicznych na pracę dziennikarską powoduje powstawanie problemów związanych z:

• nadmiernym nawałem pracy i przeciążeniem pracą (34,4%);

• utrudnieniami w dostępie do informacji (30,5%);

• koniecznością pisania na zbyt wiele tematów (27,3%);

• wadliwą organizacją pracy redakcji (18%);

• złymi warunkami lokalowymi i brakami technicznymi w wyposażeniu redakcji (17,2%);

• zbyt odległym terenem obsługi dziennikarskiej i trudnościami komunikacyjnymi (10,9%).

168 W. Chorązki, Aktualna sytuacja mediów lokalnych..., s. 25-30.

Oprócz utrudnień w pracy dziennikarza lokalnego związanych z czynnikami ekonomicznymi, występują także utrudnienia generowane na linii pismo - grupy nacisku funkcjonujące w społeczności lokalnej w różnych sferach. W tej grupie mieszczą się również problemy związane z wewnętrznym funkcjonowaniem pisma. Do najważniejszych należą:

• zbytnie uzależnienie redakcji od reklamodawców (25,8%);

• naciski ze strony władz lokalnych (16,4%);

• naciski ze strony wydawcy (6,3%);

• naciski ze strony kierownictwa redakcji (6,3%)¹⁶⁹.